رۆمانی " مامزێر "
گەڕانێکی فرەڕەهەند ، بە مێژوو ، فەلسەفە و
میتۆلۆژیادا ..!!
 


دانا عەسکەر
 

لەساتەوەختی خوێندنەوەی هەر دەقێکدا ، سەرەتا هەوڵدەدەی بەوردی بەدوای بابەتی سەرەکی دەقدا بگەڕێیت تا کۆد و شیفرە پەنهانەکانی ئاشکرابکەیت و دواتر هەوڵدەدەی لەڕێی زمانەوە ئاستی هوشیاریی فیکریی و مەعریفی و بونیادی زمانەوانی و گاریگەرە مێژوویی وئیستاتیکیەکان بخەیتەڕوو ، لە لایەکی ترەوە گرفتی دەستنیشانکردنی شوێن و کات لە رۆماندا دەرکەوتێکە بەپێی واقیع و فەنتازی رۆمان مامەڵەی لەگەڵدا دەکرێ ، واتە نووسەر هەیە دەیەوێ لەرێی کارکردن لەسەر چەمکی جوگرافیا بابەتەکەی بخاتەبەردەستی خویًنەر ، یاخود کاریگەریی مێژوو دەکاتە رووداوەگرنگەکان و هوڵدەدات مێژوو وەک خۆی بگێڕێتەوە ، زۆرجار ئەم جۆرە گێڕانەوەیە لەسنووری دیدی بەلزاکیش دەردەچێت و لە گێرانەوەیەکی ئاسایدا خۆی تەسلیمی سادەترین خوێنەر دەکات ،ئەم حاڵەتانە لەساتەوەختی نووسینی رۆمانی کوردیدا ، وای لەخوێنەری جیدی کردووە ، تووشی جۆرێک لەبێهیوایی بێ بەرانبەر سەرهەڵدانی دیدی فەلسەفی جیاواز لە رۆمانی کوردیدا ، بۆیە لێرەدا کاتێ رۆمانێکی ناوازە دەکەوێتە بازاڕەوە ،ئەوەی قسەی لەسەر نەکرێ ، ئەو رۆمانەیە ، ئەمەش ئەوەناگەیەنێ ئەو رۆمانانەی لەسەریان نووسران ، شایەنی نووسین نەبن ، نەخێر ، ئێمە بەدەیان رۆمانی ناوازەمان هەیە ، ناوەندی رەخنەی کوردی ئاوڕی لێداوەتەوە ، بەڵام رۆمانی واشمان هەیە ، بابەتی هەمان نووسەرە ،کەچی ئاوڕی جیدی لێنەدراوەتەوە ، بۆ نموونە ، " غەزەلنووس و باغەکانی خەیاڵ " ی " بەختیار عەلی " ئەوەندەی من بزانم یەک بابەتی لەسەر نووسرا ، لە کاتێکدا بە بڕوای من هاوشان لە گەڵ " دواهەمین هەناری دونیا " ، " غەزەلنووس و باغەکانی خەیاڵ " یەکێکە لە رۆمانە هەرە ناوازەکانی " بەختیار عەلی " ، لێرەدا ئێمە پێویستمان بەو گۆڕانە نەوعییەیە ، کە دەکرێ لە ئاست گێرانەوە و تەکنیکی زمان و دیدە فەلسەفییەکاندا ، دونیایەکی جیاواز بخەینە بەر دیدی خوێنەر ، ئەو دونیاجیاوازەی گێڕانەوەش ، دونیایەکی تێکەڵەبێت لە واقیع و میتۆلۆژیا و خەیاڵ ، کە دواجار خوێنەر بگەیەنێتە ئاستی سەرسامبوون و لە خوێندنەوەی رابووردوو + مێژووی گێڕانەوەی تەقلیدی دوورکەوێتەوە ، نووسینی ئەو جۆرە رۆمانە رەنگە بۆ ئێمەی خوێنەری کورد کارێکی تازەبێت ، ئەوەندەی لە رۆمانی ئێمەدا هەیە تا ئێستاش بە شێوەیەکی گشتی بەدیدی " بەلزاگ + دیکنز + مۆباسان " دەنووسرێت ، بەڵام هاوکات لەگەڵ ئەم دیدانەشدا ، چەند هەولێکی جیدی هەیە کە ئاستی رۆمانی کوردی بەرەوپێشەوە بردووە ، کە دەکرێ هیوایەک بۆ سەرهەڵدنی زمان و روئیای جیاوازمان هەبێ ، بۆیە دەبینی لەبەشێکی زۆری ئەو رۆمانە کوردیانەدا لە هەوڵی نووسینن بە روئیاو دیدی واقیعی سیحری و قوتابخانەی نوێی فەرەنسی و ئەمریکای لاتین ، بێشک ئێمە ناکرێ هەموو خوێنەری کورد بەیەک چاو تەماشا بکەین و ئەوەی رۆمانێکی خوێندەوە ئیتر دەبێ دیدو روئیایەکی قوڵی بۆ جیاوازی زمانی گێڕانەوە هەبێ ، ئەم حاڵەتە جگە لە دیدی روکەشی هیچ ئیزافەیەک ناخاتە سەر ئاستی رۆمان و رەخنەی کوردی ، بۆیە ئێمە دەبێ لەو دیدگا جیاوازانەوە قسە لەسەر رۆمان و ئاستی رۆمانی کوردی بکەین ، کە دەکرێ خوێندنەوەیەکی ئیتیکیانەو ئەکادیمیانەمان بۆ جیاوازیەکانی زمانی گێرَانەوە و دیدگا فەلسەفیەکانی رۆمانی کوردی هەبێت ،ئێمە جارێکی تر رۆمانی " دایک " ی ماکسیم گۆرکی " و رۆمانی " حەمەدۆک " ی یەشار کەمال " ناخوێنینەوە ، ئەمە ئەوە ناگەیەنێ ئەو رۆمانانە ، " رۆمان " نەبن ، نەخێر گرفتەکە لەوەدایە قۆناغی کۆمەڵایەتی و سیاسی خۆی فەرزدەکات کە جارێکی دی بۆ نووسینەوەی بابەتێکی تر دیدەکانی رابوردوو نەخەینە خزمەتی هەنووکەوە ، هەموو دەزانین " دایک " ی " گۆرکی " چ کاریگەرییەکی پۆزەتیڤی بۆسەر بەلشەویکەکان هەبوو ، دواجار بەلشەویکەکان بوون بە رابووردوو ، بە ڵام " دایک "یش لەو هاوکێشەیەدا کە لە قۆناغێکی جیاواز ، بە زمان و روئیایەکی جیاواز نووسرا .
ئەوەی گرنگە بگەڕێمەوە سەری ، ئەو ئاماژەیەیە ، کە سەبارەت بە رۆمانی " غەزەلنووس و باغەکانی خەیاڵ " خستمەڕوو ، ئەویش هۆکارەکان لە نووسینەوەی فۆرمێکی تازەی رۆمانی کوردی بوو ، بۆیە تائەم ساتەوەختە نەمانتوانیوە ئەو رۆمانە ئیستیعاب بکەین ، کێشەکە لەوەدایە ، ناوەندی رۆشنبیریی کوردی تا ئەم ساتەوەختە جورئەتێکی ئینسانیانە و راستگۆیانەی لەسەر تێپەڕاندنی قوتابخانی ریالیزم وسەرهەڵدان و کاریگەریی دیدگای نوێ بەسەر رۆمانی کوردییەوە نیە ، کە بە شێوەیەکی گشتی لەدوای راپەڕینەوە بەشێک لەنووسەرانی کورد کاریان لەسەر کردووە ، بە بڕوای من هۆکاری سەرەکی ئەم حاڵەتە نەبوونی جورئەتە لە ئاست جمودی عەقڵی ئێمە ، بۆ تێگەیشتن لە رۆمانی نوێ ، ئەگەرنا ، بۆچی رۆمانەکانی تری بەختیار عەلی زۆریان لەسەر نووسرا ، کەچی لە ئاست " غەزەلنووس " هەموو بێدەنگ بووین ، کەواتە دەبێ جیدی بین لە ئاست جیاوازی لە خوێندنەوەی رۆمان بە تێگەیشتنە جیاوازەکانەوە ، یەکێک لەو رۆمانانەی کە ماوەیەکە لە ناوەندی رۆشنبیریی کوردی بە یەکێک لە رۆمانە ناوازەکان دەناسرێ ، رۆمانی " مامزێر " ی نووسەر " کاروان عومەرکاکەسوور " ە ، ئەوەی راستی بێت ماوەیەکی زۆرە لەو رۆمانە دەگەڕێم ، خۆشبەختانە لەم دواییەدا ئەو رۆمانەم دەستکەوت ، بەڕاستی یەکێک لەو کەسانەی کەتوانی لەم ساڵانەی دواییدا خوێنەری کوردی بە بابەتەکانی سەرسام بکات ، " کاروان کاکەسوور" ە ،بەڕاستی مایەی خۆشحاڵییە بۆ ناوەندی ئەدەبی کوردی ، هیچ نەبێت دوو ساڵ یا سێ ساڵ جارێک نووسەرێکی لێهاتوی تیا هەڵکەوێت ، ئەم خۆشبەختییەی من ، نیشانەی ماندووبونی نووسەر خۆیەتی ، کە تائەم ساتە وەختە لە دوورو نزیکەوە نەمبینیوە و نایناسم ، تەنها لەڕێ بابەتەکانیەوە نەبێ ،دوای ئەوەی سێ جار ئەم رۆمانەم خوێندەوە ، ئەوجار هەرچۆنێک بێت توانیم رەهەندێکی فەلسەفی و سیاسی و کۆمەڵایەتیەکەی ئەم رۆمانە بخەمەڕوو ، بۆیە زۆر بە جورئەتەوە دەڵێم ئەوەی ئەم رۆمانە بخوێنێتەوە ، ئەگەر زیادلە جارێک نەیخوێنێتەوە بڕوا ناکەم لێیتێبگات ، بەڕاستی ئەوەی نووسەر لەم رۆمانەدا کاری لەسەر کردووە ، زۆر بەکەمی رۆماننووسی کورد کاری لەسەر کردووە ، ئەویش جیاوازی لە گێڕانەوەی حیکایەتی ناو رۆمان و شارەزایەکی باش لە بواری سینەماو فەلسەفە + مێژوو + میتۆلۆژیا ، بە دیوێکی تر نووسەر بە زمانێکی شیعریی و فۆرمێکی جیاواز لەگێڕانەوەی تەقلیدی کە پێشتر ئاماژەم پێدا نووسیویەتی ، هەموو ئەم تایبەتمەندیە لە رۆمانی " مامزیر " نیشانەی جیاوازی و لیهاتووی نووسەرە کە جیدیانە کاری لەسەر فۆرمێکی جیاوازی رۆمانی کوردی کردووە ، کە خوێنەری تیا ماندوو دەکات و هەوڵیداوە مێژوو + فەلسەفە بکاتە دووبنەمای سەرەکی رۆمانەکەی ، ئەوەی ئەم رۆمانە بەسەر بکاتەوە زۆر ماندوو دەبێت تاکوو کۆد و دەلالەتە شاراوەکانی پشت ئەم تێکستە ئاشکرا دەکات ،بەبڕوای من سیحریی ئەم تارماییە غموزە بەسەر ئەم رۆمانەوە ، دەگەڕێتەوە بۆ دوو هۆی سەرەکی ، یەکەم : گرفتی تێکشاندنی پیرۆزی ئاین و داب و نەریت ، دووەم : کارکردن بە فۆرمێکی سینەمایی ، جیاواز لە گێڕانەوەکانی پێش خۆی ، ئەم شێوە نووسینە لە رۆمانی کوردیدا رەنگە کارێکی تازەبێت ، بۆیە دەبینی قسەکردن لەسەر ئەم جۆرە رۆمانانە لەبەر ئەوەی رۆمانێکی فرەڕەهەند و دیدێکی ئەفسانیی و زمانێکی شیعریی و لە گەڵ ئەوەی رووداوەکان لەم رۆمانەدا یەک نەمەتی زنجیرەییان نیە و بگرە لە فیلمێکی سینەما دەچێ کە لەپڕ لە گرتەیەکەوە بۆ گرتەیەکی ترت دەبات ، بۆیە دەبینی قسەی کەمیان لەسەر دەکرێ ، واتە وەرگرتن و تێگەیشتن لەم جۆرە گێڕانەوەیە کارێکی قورسە ، نووسەر هەوڵیداوە دیدێکی فرەڕەهەند و دونیایەکی ئیستاتیکی و سیحریی ببەخشێتە خەیاڵ و روئیای ئێمە ، کێشەکە لەوەدایە ئێمە چۆن بتوانین لەو فۆرمە جیاوازەی نووسەردا هەڵبکەین ، بۆ ئەم مەبەستە نووسەر بەجیدی ئەمجارەیان هەوڵیداوە خوێنەری رۆمانەکەی خەڵکانی دیاربن و کەسنێکبن جگە لەوەی شارەزاییەکی باشیان لە فەلسەفە و مێژوو و هونەری گێڕانەوەش هەبێ ، پێیوایە دەبێ کەسانێکبن لە ئاستی رەخنەدا توانای خوێندنەوەیەکی وردیان بۆ ئەو فەزایە هەبێ کە نووسەر لەم رۆمانەدا خوڵقاندویەتی ، واتە بەدیدێکی کراوە و کۆتاییەکی کراوە نووسراوە ،بۆیە دەکرێ لەرێی ئەم فۆرمەوە ، دەیان خوێندنەوەی جیاوازی بۆ بکرێ .
نووسەر بەم سەرەتایە دەمانخاتە نا هاوکێشەکەوە
" لەرێگا کاتێ جەنگاوەرە ریشنەکان بەسەر لمە داخبووەکەدا دەیانهێناین ، لەناو سەرجەمی دیلەکاندا تەنها چاوی منیان نەبەستبوو ... ئێستاش ، کە ئەوەتا شەکەت و ماندوو خراوینەتە ناو ئەم قەفەزە گەورانەی بەر هەتاوی ئەم هاوینە پڕوکێنەرەوە ، تەنها پرسیارلەمن ناکەن " .
بیرمان نەچێ لە پەراوێزی ناونیشانی ئەم رۆمانەدا ، نووسەر ئاماژە بە مانای " مامزێر " دەدات و دەڵێ ئەم وشەیە بە " عیبری " بەواتای " زۆڵ " ، بێگوومان ئێشارەت دان بەم ناوە کە بوونیای سەرەکی ئەم رۆمانەی لەسەر داڕێژراوە ، واتایەکی قووڵی ململانێەکی مێژووی و کۆدی سەرکی ئەم رۆمانەیە ، واتە ململانێی نێوان " جوو + ئیسلام " ، بەوپێیەی کارەکتەری سەرەکی بەدیلی کەوتووەتە دەستی چەند جەنگاوەرێکی ریشنەوە ، چونکە دەبێ بیرمان نەچێ " ریشن " زارەوەیەکە بەسەر ئیسلامیە توندڕەوەکاندا ساغکراوەتەوە ، بۆیە دەبینی نووسەر هەوڵیداوە شوێنەکانیش وەک شفرەیەک بخاتە بەردیدی خوێنەر ، دۆخی ئەم رۆمانە جگە لەوەی ململانێکەی بە " رمز " کاری لەسەر کراوە ، کەچی شوێنیش تێکەڵاوی ئەم ململانێ شاراوەیە بووە ، بۆ نموونە : کارەکتەری سەرەکی ئەم رۆمانە ، لە سەرەتاوە بە راناوی " من " هاتووەتە ناو هاوکێشەکەوە ، تاکۆتیی رۆمان " من " جگە لەوەی کەسایەتی سەرەکی ئەم رۆمانەیە ، بەڵام دواجار ، گووتاری سەریحی " من " ی پاڵەوان = بە " مامزێر " ، واتە " مامزێر " لە پشت " من " ی پاڵەوانەوە خۆی مەڵاس داوە ، بەهەمان شێوە " جەنگاوەرە ریشنەکان " بوونەتە بەشێک لەو گەمە سمبولیستیەی کە نووسەر زیرەکانە دەمنباتەوە سەر دەیان دەرگای داخراوی بیرکردنەوە و تێڕامان بۆ جیاوازی نێوان " من " ی دیل و " جەنگاوەرە ریشنەکان " ، ئەمە سیحری ئەو سمبولەیە ، کە نووسەر بەهەمان شێوە لە شوێنیشدا کاری لەسەر کردووە ، وەک " بەسەر لمە داخبووەکە " + " نێو قەفس " .
یەکێک لەو کۆدە ئاڵۆزانەی ئەم رۆمانە چەمکی " قەفەس " ە ، جگە لەوەی هەردەم دیل دەخزێنرێتە قەفەزەوە ، دواجار بەو پێیەی ململانێکان کولتوورین ، لیرەدا قەفەس بریتیەلە بەزۆر باوەڕهێنان بە ئاین ، یاخود داماڵینی لە ئاینی خۆی و توانەوە لە ئاینێکی دی و کوشتنی رۆحی بیرکردنەوەیە لە دونیاو دیدی جیاواز ، ئەم باوەڕە لێرەوە سەرچاوەی گرتووە ، کاتێ " من " ی دیل لە لاپەڕە " 20 " دەڵێ :
" ئێستاش ئەوەی لەناو قەفەزەکەدا ئازارم دەدات ، ئەوە نیە کە من دیلم و نازانم چارەنووسم بەکوێ دەگات ، بەڵکو ئەو رووتییەیە ، بۆیە دەڵێم خۆزگە توند توند چاویان دەبەستم " .
ئەوەی وامان لێدەکات لەدواییدا بتوانین هەندی قسەلەسەر رەهەندی تری رووتی لەم رۆمانەدا بکەین ، ئەو گێڕانەوە ئەفسانەیی و مێژووی و فەلسەفەی و سمبولستەیە کە لەسەرەتاوە باسمان لەجیدییەتی خوێندنەوەی رۆمانەکە کرد ، جیاواز لەزۆربەی رۆمانەکانی تری ئەم چەند ساڵەی دوایی ، نووسەری ئەم رۆمانە جگە لەوەی روئیایەکی قووڵی بۆ کێشە مێژوویەکان هەیە ، لەهەمان کاتدا زۆر بەوریاییەوە مامەڵە لەگەڵ فەلسەفە ، زمان ، فەنتازیا ، ئیستاتیکا و رەهەندێکی قووڵی سینەماشدا دەکات ،کە زۆرجار لەیەک رستەدا خوێنەر بەو گێڕانەوە سیحرئامێزە سەرسام دەکات .
کەواتە دەتوانین لێرەدا لەناو قەفەس ، تەفسیرێکی جیاواز بۆ چەمکی رووتبوونەوە بکەین ، چِونکە کارەکتەرەکە دەڵێ " ئەوەی ئازارم دەدات ئەوە نیە کە من دیلم و نازانم چارەنووسم بە کوێ دەگات ، بەڵکوو ئەو رووتییەیە " ، واتە رووتی لەناو قەفەس جگە لەرووتبوونەوەی رۆحی ئاین لای ئەو کارەکتەرە کە جەنگاوەرە ریشنەکان لەپیرۆزی ئاین رووتیان کردووەتەوە ، هیچی تر نیە ، سەرەتاش ئاماژەم پێدا ، یەکێک لەخەسڵەتەکانی رۆمانى کراوە یا فرە رەهەند ، تەفسیری فرەرەهەندیش هەڵدەگرێ ، ئەمەش لە قووڵیی رۆحی ئەم رۆمانەوە سەرچاوە دەگرێ کە لە خوێندنەوەیدا خەیاڵمان بە هەزاران کووچەی نادیار و پەنهاندا دەبات ولە دەیان گێڕانەوەی مێژوویی و فەلسەفی کە بەزمانێکی شیعریی و خەیاڵیکی ئەفسانەیی نووسەراوە ، ناچارمان دەکات دەیان جار خەیاڵمان لەیەک بەیەکی دەلالەتەکان کێوماڵ بکەین و لە تیزابی زێڕی ماناو دەلالەتەکانی کۆد و سمبولەکانی وردتربینەوە ، لێرەدا دەبێ ئاماژە بە فەلسەفەی رووتبوونەوە و قبوڵنەکردنی یەکتربدەین لای ئەم دوو کولتوورە جیاوازە ، بێشک لە پشت هەر رستەیەکی ئەم رۆمانەوە زۆر کات جۆرێک لە فەلسەفە خۆی حەشار داوە ، بۆیە نووسەر زیرەکانە مامەڵەی لەگەڵ تەواوی کێشەکاندا کردووە ، بەڵام لە ئاکامدا هەموو تێگەیشتن و تەفسیرە جۆراوجۆرەکانی بۆ خوێنەر جێهێشتووە ، ئەوەی یاسا ی فەرەزکردنی یەکێک یاخود کولتوورێک بەسەر ئەویدیدا داڕشت ، خودی ئاین نیە ، بەڵکوو ئەوانەن ئاین بۆ بەرژەوەندی خۆیان و کوشتنی رۆحی ئاینەکانی دی بەکاردێنن ، بۆیە فەلسەفەی رووتبوونەوە لەم چرکەساتەدا ، زۆر جیاوازترە لەوەی لە رووتبوونەوەی رۆح ، یا رووتبوونەوە لە جلوبەرگ ، لێرەدا دەبێ ئاماژە بەو بێئرادەییەش بدەین کە نووسەر لەپاڵ ناولێنانی بە " مامزێر " دەیان گرفتی بۆ دروستکردووە ، لەوانە بێ بەهایی " مامزیًر " لای جەنگاوەرە ریشنەکان ، بەوەی نە چاویان بەستۆتەوە نە پرسیاریان ئاراستە کردووە ، لێرەدا دەکرێ هەلوێستەیەک لەئاست ئەم حاڵەتەدا بکەین ، لەبنەڕەتدا کارەکتەری سەرەکی کەسێکی " مامزێر " ە بە تێگەیشتنە جووەکەی ، واتە حاڵەتە سایکۆلۆجییەکەی نووسەر ئەوەی بیرچووەتەوە کە ناکرێ جەنگاوەرە ریشنەکان بە مەنتیقی " مامزێر " مامەلًەی لەگەڵدا بکەن ، لەبەر ئەوەی لە ئاکامدا پشتگوێ خستنی " مامزێر " لەلایەن ریشنەکانەوە هیچ خزمەتێک بە مانای مامزێربوون بە کوولتوور و فیکری ئەوان ناکات . زۆر جار نووسەران جەخت لە ناشوین دەکەن و نایانەوەێ شوێن بکەن بەبەشێک لە بابەتێکی واقیعیانە ، ئەوەی لەم رۆمانەدا " کاروان کاکە سوور " کاری لەسەر کردووە ، ئەو ناشوێنە شوێنەیە کە جیاوازی دەخاتە نێوان گێڕانەوەی واقیعی وگێڕانەوەی سیحریی کە رۆمان بە ئاراست و دیدێکی جیاوازدا دەبات ، بەڵام کاتێ مێژوو + ئەفسانە هاتە ناو هاوکێشەکەوە ، ئەوە رووداوەکانە ،ناشوێن دەکەنەوە بە شوێن و روئیایەکی جوان و ئیستاتیکی هەم بە مێژوو هەم بەشوێن دەدەن ، وەک ئەوەی تا نووسەر جەخت لە رووخاندنی " هەیکەل " نەکات ، رەنگە خوێنەر نە بیر لەمێژوو بکاتەوە نە لەشوێن و رووداوەکان ، بۆیە ئەگەر بەوردی لەم رۆمانە فرەبەخشینە بکۆڵینەوە ، رەنگە دوای ماوەیەکی تری دوورو درێژ دیدگای ترمان پێببەخشێ ، چونکە بەشێک لەنووسینی ئەم رۆمانە دەمانباتەوە سەر کوشتنی رۆحی دوو نەتەوەی جیاواز، ئەوانیش ئێمە و جوولەکەکانین ، چونکە رۆخانی " هەیکەل " لەلای جووەکان ، رووخانی هەیکەلبوونی مرۆڤایەتی ئەوانە ،روخانی بیرکدنەوەی ئەوانە بە رووتبوونەوە .
سروشتێکی تری رووتبوونەوە لەم رۆمانەدا رووتبوونەوەی رۆحە بە تێگەیشتنە مرۆڤایەتییەکەی ، واتە جگە لە رووتبوونەوە بە مەفهوومە ئاینییەکەی ، دواجار دیوە مرۆڤایەتییەکەی کە ئینسان لەساتەوەختی هەستکردن بە شکستی ، رۆحی لەدەست دەدات و جەستەش وەک بەشێک لە ئاڵووگۆڕە سروشتییەکان تووشی ئاڵووگۆڕە بابەتیەکان دەبێت و هەندێک جار سروشتی نێربوون و مێبوونی لێ دەگۆڕت و تەنانەت لە ئینسانبوونیشی دادەماڵن ،ئەم سروشتە لە فەزایەکی جیاوازی ژیانکردن رەنگدەداتەوە ، بەڵام حاڵەتی دیش کە ئینسانەکان لەڕێی بیرکردنەوەی جیاوازەوە بەرۆح رووتدەبنەوە ، ئەم دیدە لەم رۆمانەدا بەئاشکرا بوونی هەیە ، کاتێ کارەکتەرەکەی " کاروان کاکەسوور " هەوڵدەدات رووتبوونەوە بەشێک بێت لە پەیوەندییە رۆحییەکان و لە دەرەوەی ئەم تێفکرینە بۆ ژیان ، هیچ پەیوەندییەک لەگەڵ دەورووبەر دروست نەکات ، واتە بە رووتبوونەوە ، پەیوەندییەکانی تەنها لە رۆحەوە بۆ رۆحی خۆی دەبێت ، بۆیە " ئەو " دەڵێ تەنها زمانە بەو دونیایەم دەبەستێتەوە ، کەواتە دەبێ ئەوەش بزانین یەکێک لەو هاوکێشە ئاڵۆزانەی کە ئێنسان بە رووتبوونەوەش جوودا ناکاتەوە ، بوونی زمانە ، ئەوەی زمانی لەم رۆمانەشدا خستووەتە بەردەم ئەگەری لەناوچوون ، ئەو پەیوەندییە ئیفلیجەیە کە لەرێی ئاین و کولتوورەوە چووەتە قووڵایی ئینسانەکانەوە ، دواجار دەبینی " کارەکتەری " مامزێر " و تەنانەت " بیبی کەناری " ش لەترسی بەرپەرچدانەوەی توندوتیژی بەترسەوە بە زمانەکەی خۆیان گفتوگۆدەکەن ، لەم حاڵەتەدا بەهەرشێوەیەک بێت ئێمە وەک نەتەوە و خاوەن زمان ، ناتوانین لە دەرەوەی ئەم هاوکێشە ترسناکەدابین .
" دال " ێکی تری ئەم رۆمانە ، خاڵی بەستنەوەی رۆحی کوردیە بە شکستی جووەکانەوە ، کە ئەمەش بۆخۆی لەو "دال " دا یەکدەگرێتەوە ، هەردوولا بوونەتە قوربانی خاڵی وەرچەرخانی لایەنەکانی تری دونیا و سروشت و ئاڵووگۆڕە کۆمەڵەیەتیەکانیان خزاوەتە ناو هاوکێشەیەکی قورسەوە ، بۆیە بە بڕوای من ئەوەی " کاروان کاکەسوور " کردوویەتی خاڵێکی وەرچەرخانی نەوعییە لە سروشتی کۆمەڵایەتی ئێمە بۆ ئەوەی بەوردی بە دووی شکستییە لەبیرکراوەکانی خۆماندا بگەڕێن کە لەساتەوەختی شکستی رۆحی و فیکریدا چوونە خەزنەی بیرچوونەوەوە، کە ئەمە بۆخۆی پرسیارێکی گرنگە لەناو ئەم رۆمانەدا دەکرێ وەک کردنەوەی کۆدێکی تری گرنگ پێی ئاشنابین ، ئەویش لەناو شکستییە رۆحیی هەنووکەییەکان ، شکستییەکانی ترمان لەبیرچووەتەوە ، ئەم دەرکەوتە ئیفلیجەی کە بەردەوام رۆحمانی داگیرکردووە ، تەنها بەشێک نیە لەکوشتنی ئارامی ، بەڵکوو بەشێکی کاریگەرە لە کوشتنی شکستییە مێژوویەکانی وەک ، هەلەبجە و ئەنفال لەساتەوەختی ئێستادا ، ئەم حاڵەتانە بۆخۆیان دەرکەوتێکی سروشتیی و کاریگەرن کە نووسەر زۆر سەرکەوتووانە ، سروشتی ئەم رۆمانەی بەدەیان ئاراستەدا پەلکێش کردووە ، بەدیوێکی تر ، بەوپێیەی شارەزاییەکی باشی لە فەلسەفە و مێژوو دا هەیە ، نووسەر هەوڵێکی زۆری داوە ، مێژوو بەزمانێکی ئەفسانە و رەهەندێکی فەلسەفی قووڵ بخاتەبەردیدی خوێنەری کورد ، شارەزابوون لە مێژوو + فەلسەفە ، جگە لەوەی خزینێکی رۆشنبیرییە ، مانایەکی زیندووتر دەدات بە رۆمانی کوردی و بەردەوام لە هەوڵی ئەوەدایە پرسیارو روئیای تازەمان بیربخاتەوە و خوێنەری خۆی جیابکاتەوە و بەردوام خوێنەر بخاتە دوای خۆی ، نەک بە پێچەوانەوە ، لەساتەوەختی خوێندنەوەیدا خۆی تەسلیم بکات .
کۆدێکی تری سەرەکی ئەم رۆمانەی " کاروان کاکەسوور " گەڕانێکی مەجازییە بە شوێن چەمکی باوک بە مانا " فرۆید " ییەکەی ، واتە کارەکتەری " مامزێر " هەمیشە لە هەوڵی شکاندنی ئەو ئاوێنە تاپۆیەیە ، کە هەمیشە ئێمە و باوکمان لەناو یەک چوارچێوەدا کۆدەکاتەوە ، ئەم حاڵەتە چەند گرفتی " مامزێر " ی ئاڵۆزکردوو ، دەیان جار دایکایەتی بووەتە خاڵی وەرچەرخانێکی نێگەتیف بۆ پیاوەتی ئەو ، لەم حاڵەتەدا ئەوەمان بیردەخاتەوە ، قەفەس جگە لەوەی زیندانی رۆحە لە ئێستادا ،هەوڵێکە بۆ کوشتنی رابووردوو ، وەک ئەوەی نووسەر لە رێی فلاش باگەوە دەگەڕێتەوە بۆ پەیوەندی خۆی بە دایکی و باوکییەوە ، بەتایبەتی پەیوەندی دایکی و ئەو کەساتیانەی مامەڵەیان لەگەڵدا دەکات ، کاتێ باس لەجۆری جل و بەرگەکەیان دەکات و دواتر دەگەڕێتەوە سەر ئەو ئاشنایەتییەی کە " سیڤەری ماژەن " سەبارەت بەپەیوەندی نێوان زمان و جل و بەرگ دەیانخاتەڕوو ، خاڵێکی ترئەو سیحری کارکردنەیە لەناو فەنتازیای گێڕانەوە ، دەرخستنی کارەکتەرێکی ئەفسانەیی وەک " سیڤەری مارژەن " ، کە لەناوەکەوە ئاشکرایە کەسایەتییەکی کوردە و تا هەنووکە بەناو گەمەی کوشتنی" سیڤەر " دا دەگەڕێ و دەیەوێ لەناو تایبەتمەندی ناوەکەی خۆیدا سیڤەریەکان رووزەرد بکات و بەشێک لەوبرینەی خۆی بە دونیاو دەورووبەر بیربخاتەوە ، دواجار پەیوەندی " مامزێر و سیڤەری ماژەن " دەبێتە پەیوەندێکی رۆحی و لەناونانیانەوە دەگەڕێنەوە سەر ئازارە هاوبەشەکانیان ، چونکە هەریەک لای خۆیەوە ، چ ناوی " مامزێر " چ ناوی " سیڤەر " لەو خاڵەدا یەکدەگرنەوە کە پەیوەندی لەگەڵ بووندا هەیە ، بۆیە دەبینی لە مامەڵەکردنی لەگەڵ دایکیدا " مامزێر " ئەو پەیوەندیە گووماناویە بەردوام بە دوای تارمایی ئەودا یەو هەمیشە دایکی دەبێتە بەشێک لە هاوکێشە قورسەکانی پەیوەندی نێوان ئەو +باوکی +دایکی ، ئەم گوومانە لەو ساتەوەختەدا گەورەتر دەبێت ، دایکی بەرگدرووە ، بەڵام رووتی کە بووە بە بەشێک لەئیرادەو ویستی زۆرینەی کارەکتەرەکانی ناو ئەم رۆمانە ،هەمیشە لەنێوان پاکبوونەوەی رۆح و پۆشینی جەستەدا ، خەمێک نیە رووتی وەک عبوودیەت یا رووتی لە گووناه بخاتەڕوو ، ئەگەر لەسەرەتاوە ، رووتی فاکتەرێک بێت بۆ دەستنیشانکردنی گووناهی مامزێربوون ، ئەوا ناکرا رووتی بووعدی تری فەلسەفی هەبوایە ، من لە رۆمانی " دەستنووسی فەقێکان " ی نەجات نوری "یش کە ئەویش بەشێکی زۆری باس لە چەمکی رووتی دەکات ، باسم لە دەلالەتەکانی پشت ئەو رووتکردنەوانەکردووە ، بەلای منەوە گرنگ نیە کامیان پێشتر ئەوباسەیان تەرح کردووە ، گرنگ لەوەدایە هەریەک لای خۆیەوە چۆن لەناو چەمکی رووتبوونەوە فەزایەک دروست دەکات ، کە خەیاڵ و روئیای ئێمە بەدوای خۆیدا ببات و دەرئەنجام لە خاڵیکدا یەک بگرنەوە ، ئەویش جیاوازی بۆچوونەکان بێت .
لەدەرئەنجامی خوێندنەوەدا بۆت دەردەکەوێ ، کارەکتەری " مامزێر " دوو رووی جیاوازی هەیە ، روویەکیان سایکۆلۆجییەتی " مامزێر " بە تێگەیشتنە عیبرییەکەی ، کە بەردەوام لەنێوان گەڕان بە دووی باوک + دایکدا تووشی جۆرێک لە شکستی رۆحی بووە ، بەوەی چۆن بتوانێت لەنێوان ئەم ئینسانانەدا مانایەک بە بوونی خۆی بدات یاخود لەو گەڕانەدا جیاوازیەکان بخاتەڕوو کە لەنێوان براکانیدا دروستکراوە ، دواجار لەناو ئەم هاوکێشەی گەڕانەدا ، دووجۆر لەگەڕانیش بەشوێن باوکدا هەیە گەڕانێک بۆ دۆزینەوەی باوک بە تێگەیشتنە " فرۆید " یەکەی ،لەگەڵ گەڕان بەشوێن پیرۆزیەکانی باوکدا .
سەرنجی دووەم ، کەڕانێکی جیاوازترە ، بەوەی سایکۆلۆجییەتی کەسێتی نووسەر زیادلەپێویست خۆی فەرزدەکات بەسەرپاڵەوان و هەوڵیداوە لەو گەڕانەدا فەزایەکی سحریی و خەیاڵئامێز بەسەرنجەکانی سەبارەت بەدایکی بدات و لەو گەڕانەدا وەسفێکی فەنتازی سەبارەت بە منداڵیی دایکی دەدات کە چۆن باڵندەیەک لەسەرپشتی دایکی رۆژانە هەرجارەی پیتێکی لەسەرپشتی بە دەنووک هەڵدەکەنێت و ناوی " دیدلاز " تا کۆتایی رۆمانەکە دەبێتە بەشێک لەو هاوکێشە گووماناوییەی " مامزێر "ی تیا سەرگەردانە، لەپاڵ ئەوەی فەزایەکی نامەئلوفمان بۆ دەکات بە مەئلووف ،یا خەیاڵمان بۆ دەکات بە واقیع و لەخۆیدا بەدونیایەکی سیحراویی و زمانێکی فەنتازیدا دەمانگێرَێت کە ئەمە بۆخۆی دونیایەکی جیاوازترە لەوەی " مامزێر " لەناوگەڕانێکی دووجەمسەردا تووشی گوومان دەکات ، لەوانە گرنگیدان بەگەڕان بەدوای نهێنیەکانی باوک وەک کەسایەتییەکی سەرکردە و گووماناوی ،کە هەمیشە لەهەڵسوکەوتەکانیدا مامزێربوونی بە گوێدا دەدا ،بۆیە دڵێ " هێشتا دڵت پێیت دەڵێ دایکیشت وەکو تۆ رووتوقووت خراوەتە ناو قەفەزێکەوە " هەر بۆیە چەمکی دایکایەتی جگە لەوەی رووتبوونەوەی دێنێتەوە یاد کە لەبنەڕەتدا گەڕانەوەیەکی مەجازییە بۆ ڕابووردوو وەک جیاوازی دەلالەتەکان و جیاوازیی کۆدەکان لە ناو ئەم هاوکێشەیەدا ، بۆیە لەیەک کاتدا کە دەگەڕێتەوە لای یادەوەرییەکانی دایکی ، جگە لەوەی دوو دیددی هەیە بۆ دایکایەتی " دیدلاز " دواجار ناتوانی دایکایەتی وەک گەڕانەوە بۆ رۆح لەبیر بکات ، ئەم حاڵەتە کارەکتەری " مامزێر " بەدیوێکی تری رۆمانسیدا دەبات و لەڕێی قسەیەکی " سیڤەری مارژەن " ەوە کە دەڵێ " زۆرجار خۆشەویستی لە خوێنی کوێرێکی بریندار دەچێت ... ئەو نە گوللەکەی دیوە و نە دەزانێت لە چ لایەکەوە تێیگیراوە ... تەنها دەزانێت گیانی شڵپەی دێت " ، خۆشەویستی " فریدا " ی دێتەوەیاد کە دواجار خۆشەویستی " فریدا " فەزایەکی بەربڵاو بۆ خوێنەر دەکاتەوە کە دەکرێ لە دەرەوەی ئەم دەقەدا دەیان تەفسیری جیاوازی بۆ بکرێت چونکە نووسەر کۆتایی ئەو پەیوەندییەی بەکراوەیی بەجێهێشتووە .
رەهەندێکی تری ئەم رۆمانە ئەو زمانە شیعرییەیە کە زۆرجار لەناو گەمەی زمانەوانیدا نووسەر ناچارت دەکات هێندە بەدووی شیعرییەتی زماندا عەوداڵ بیت ، هێندە نەپرژێیتە سەر کردنەوەی کۆد و رەهەندە فەلسەفییەکان و ئەو دونیا سیحراوییەی کە لەرێی شارەزایی مێژووییەوە ، وەک ئەفسانە خزاندویەتیە ناو ئەم رۆمانەوە ،ئەمەش بۆخۆی مانای ئەوە نیە نووسەر نایەوێ کۆدەکانی ئەم رۆمانە بکرێتەوە ، بە پێچەوانەوە ، سەرەتا ئاماژەم بەوەدا کە نووسەر زۆر زیرەکانە هەوڵیداوە کۆدەکان لە پشت شیعرییەتی زمان و بە ئەفسانەکردنی واقیع و شارەزایی مێژووەوە حەشاربدات ، ئەوەش بەو مانایەی گێرَانەوەی بابەت ، خۆی لە گێڕانەوەی ئاسایی خۆی بەدوور بگرێ ئەم هاوکێشەیە رەنگە تۆزێ قورس بێت بابەتێک لەیەک کاتدا بەچەند دیدگایەکی فەلسەفی و مێژوویی و میتۆلۆژیدا تێپەڕێ ، بەڵام لەهەمان کاتدا هۆکارێکی گرنگە بۆ هەوڵدان بۆ خوێندنەوەی رۆمان و دەقی ئەدەبی دی بە دیدێکی فیکریی و فەلسەفی .
ئەم رۆمانە هەرلەسەرەتاوە ، بەڕاناوی " من " دێتە ناو هاوکێشەکەوە ، کە بەدیلی دەکەوێتە دەستی کۆمەڵێک جەنگاوەری ریشنەوە ، ئیدی لێرەوە پاڵەوان بەفلاشباگ دەگەڕێتەوە بۆ ئەزموونی ژیانی خۆی و خێزانەکەی .
من لەزۆر شوێندا جەختم لەسەر ئەو رۆمانانەکردووەتەوە کەکاریان بە راناوی "من " کردووە ، بەتایبەتی ئەوانەی نەیانتوانیوە لەو فۆرمە تەقلیدی و زمانە سادە و بێفکرە خۆیان دەرباز بکەن ، بۆیە ئەوەی " کاروان عومەرکاکە سوور " نووسیویەتی لە هەموو روویەکەوە لەو جۆرەی لەسەرەوە باسم کرد جیاوازترە و بگرە ئەو هەوڵیداوە لە زۆر رووی ترەوە لەو رۆمانانە جیاوازتربێت ، بۆیە نووسین لای ئەم نووسەرە لە ئاستی تێگەیشتنێکی ورد دایە لە نێوان چی گوتن و چۆن گوتندا ، چونکە زمان و روئیای نووسەر بە شێوەیەک مەدلوولەکان دەخاتە هاوکێشەکەوە بە زەحمەت بتوانرێ خاڵی دال دەستنیشان بکرێ ، وەک پێشتر وتم ئەگەر وردبینانە تێیان نەڕوانی رەنگە زەحمەت بێت بەجارێک لێی بگەییت ، دیارە ئەم شێوە نووسینە جگە لەوەی کە هونەریی نووسین تایبەتمەندیى رۆشنیبریی خودی نووسەری بەسەرەوەیە ، لە هەمان کاتدا فەزایەکی هونەریی سینەمایی بەربڵاو بەسەر ئەم رۆمانەدا زاڵە و نووسەر هەوڵێکی زۆری داوە ئاستی مامەڵەکردن لای کارەکتەر و جولەی مێژوو لەم رۆمانەدا ، لەفەزایەکی میتۆلۆژیدا بخاتەڕوو ، بۆیە زمانی شیعریی و گێڕانەوەی چیرۆکەکان بە ئاشکرا ئەو سیحرەیان پێوەدیارە کە ئەمەش بۆخۆی جۆرێکە لەو فۆرمە ئیستاتیکییەی ناو هەناوی رووداوەکان ، بەتایبەتی ئەگەر نووسەر بیری لە بەخەیاڵکردنی واقیع کردبێتەوە ، بەدڵنیاییەوە ئەم حاڵەتە زۆر روونە لای " کاروان عومەرکاکەسوور " .
ئەگەر جارێکی دی وەک بابەت مامەڵە لەگەڵ ئەم دەقدا بکەین رەهەندێکی دیمان بۆ ئاشکرا دەبێت ،ئەویش کارکردنە لەناو رۆژگارە سەختەکانی راپەڕێن و ئاشنایەتی خەڵکی گەڕەک و بان بەتایبەتی ئەو گەڕەکانەی کە جووەکانیش بەشێک بوون لەو هاوکێشەیە ، گەڕانەوە بۆ رۆژگاری راپەڕین ، گرێدانەوەی ئەو مەینەتییانەیە کە لەنێوان کورد جوودا هەیە ، بۆیە نووسەر لەساتەوەختی نووسینی ئەم رۆمانەدا بیریی لەو پەیوەندییە کردووەتەوە کە پێشتر لەنێوان ئەو دوو لایەنەدا هەبووە ، رەنگە بەشێوەیەک لەشێوەکان لەکاتی راپەڕیندا جووەکان لەم وڵاتەدا نەمانبن ، بەڵام وەک " دیڤد کۆنزهوی " دەڵێ : " زمان دیاردەیەکی تاقیگەیی نیە ، بەڵکوو ئەو گوزارشت لە شوێنگەی لۆژیکی خۆی دەکات ، کە تێیدا جەخت لەهەندێ تێگەیشتنی دیاریکراو دەکات ، وەک هوشیاریی و ئەزموون بەتایبەتی کاتێ ئاماژە بۆ تێگەیشتنێکی دیاریکراو دەکات " ، لێرەدا دەبێ ئاماژە بەوە بدەین کە جگە لەوەی زمان لە رێی " دال " ی خۆیەوە بەمەدلوولەکانمان دەناسێنێ ، لە هەمان کاتدا دەبێ ئاماژە بەوەش بدین کە لەناو ئەزموونی هۆشدا زمان بەرەو دونیاو ئەزموونێکی ترمان دەبات ، بەتایبەتی کاتێ باس لە ئەزموونێکی مێژووی و میتۆلۆژی دەکات ، ئەویش لەو کاتەدا ناتوانێ بە زمانی تاک مامەڵە لەگەڵ مێژوو + میتۆلۆژیادا بکات ، لەم کاتەدا لە نێوان چی گوتن و چۆن گوتندا زمان لۆژیکی خۆی نادۆڕێنێ و مەبەستەکان دەباتەوەخانەی هۆشداری ، ئەمە جگە لەوەی بەشێک لەو ئیحایە لەحاڵەتی نائاگاییەوە سەرهەڵدەدەن ، لەهەمان کاتدا روئیایەکی قووڵیی ئیستاتیکی هەیە ، لێرەدا دەبێ ئاماژە بە حاڵەتێک بدەین کە لەنێوان ئەدەب و مێژوودا بوونی هەیە و هەمیشە ئەم دەرکەوتە عەقڵییى و فیکرییە لیکجیادەکاتەوە ، ئەوەیش گرفتی کارکردنی ئەدەبە لەناو مێژوو ، بەتایبەتی بتەوێ کارێکی ئەدەبی بنووسیتەوە و لەناو کارەکەتدا مێژوویەکی تازە دروستبکەیت ، لەم کاتەدا نووسینەکەت دەچێتەخانەی خزمەتکردن بە بواری سوسیومێژووییەوە ، لەم کاتەدا شوێنێکی دیاریکراو بۆ ئەدەب لەناو مێژوودا نادۆزرَیتەوە ، بەپێچەوانەوە دەبێ ئەدەب مێژوو تووشی سەرسامیی بکات .




سەرچاوە
____________
1. الحلقە النقدیە، الادب والتاریخ والهرمنیوطیقیا الفلسفیە، دیفدکوزنزهوی ، ترجمە _خالدەحامد ، منشورات الجمل
الفصل الثانی ، هرمنیوطیقا هانز _غیورغ غادامر الفلسفیە، ل/ 63+64
الفصل الخامس ، المقارنە الادبی : مفارقە او نموذج ، ل/ 189+ 190 .
2. تەوتەم و تابۆ، سیگمۆندفرۆید ، وەگێڕانی رەزامەنوچهری
ریشەکانی ژن ومێردایەتی لەگەڵ بێگانە و پەیوەندی بەتەوتەم پەرستییەوە، ل_ 262+263+264+ 336+337
3. رۆمانی مامزێر ، کاروان عومەر کاکەسوور ، چاپی یەکەم " 2008 " سلێمانی ، یانەی قەڵەم