ئافاتەکانی بنەماڵەی مێخەک

ئافاتەکانی بنەماڵەی مێخەک "
لەنێوان سەفەری دووجەمسەریی ،
زاتی و..بابەتیدا ..!!

بۆ ئەوەی لەجەوهەری شتەکان بگەین ، دەبێ ئەو پەیوەندییە ببێتە حاڵەتێکی مەئلوف و شتەکان لە سیماو جەوهەری خۆیاندا بەشێک بن لە بیرکردنەوە و گەڕانێکی بەردەوام بەدوای جیاوازی خوڵقێنەرو خوڵقێنراو ، ئەم حاڵەتە بەرلەوەی کارکردن بێت بەدوای جەوهەری شتەکان ، گەڕانێکی هەستیارییە بەدونیای مەبەستەکان و سروشتی مردن لە شتەکان ،
بۆیە ئەم حاڵەتە هێندە هەستیاریی تێدا رەنگی داوەتەوە ، تا دەگاتە ئەوەی شت لەمەئلوفەوە بگۆڕێتە سەر نا مەئلوف ،بەوەی لە کاتی دروستکردنی پەیکەرێکدا ، رۆح بەر لە جەستە و زەمەن بەجیاوازی گۆڕانی تۆبۆگرافی لەئاکامی کاریگەری نەست لەسەر جیاوازی ماناو دەلالەتەکانی خوڵقاندن ، دونیایەک موفارەقەی سیاسی و کۆمەڵایەتی و فەرهەنگی ،بۆ ململاێ دەخاتە بەردەم رەوت و جەنجاڵی ژیانەوە ،کەواتا تایبەتمەندی رۆح لەوەدایە شتەکان بەردەوام لە ململانێدان و دونیای مەئلوف ئامادەی گۆڕێنی بۆ نامەئلوف هەیە ،چونکە دواجار ئەوە خەیاڵ و زمانە رۆح بەو ئاراستەیەدا دەبات .

ئەوەی لێرەدا دەکرێ ئاماژەی پێبدەین ، خوڵقێنەرە ، لەکاتی خوڵقاندندا پێویستی بە یەکێتی بەشەکانی شتە ، تاکو لەڕێی ئەو بەدیهێنانەوە بەزەمەن و شوێن و سیحری دونیاوە بیخاتە نێو ململانێی ژیانەوە ، دواتر لەهەریەک لەبەشی شتەکاندا گۆشە نیگایەکی جیاواز دروست دەکات ، کەدونیایەک ناکۆکی و نهێنی خوڵقاندن ئاشکرا دەکات ، ئەوەی ماوەتەوە لەسیحری ئاماژەدان بەململانێی نێوان خوڵقێنەر و خوڵقێنراو ، کۆدێکی شاراوەیە ، بەوەی خوڵقێنەریش دواجار بەشێکە لەشتە مردووەکان .
لێرەدا مەبەست ، بەشێوەیەکی بەربڵاو لەپشت کاریگەری تێگەیشتن و راماندایە چونکە لەپشت خوڵقێنەرو خوڵقێنراودا تێگەیشتنێکی دیاریکراو هەیە کەخوێنەر بەردەوام بەدوای سیحری ئەو نهێنیانەدا عەوداڵە ، ئەمەش بەشێکە لەو معادەلە نەخوازراوەی کە ئێمە لەسەر ئەرزی واقیع بە پێچەوانەوە تیایدا دەژین ، کەبەرلەوەی شتەکان مەئلوف بن نامەئلوفن ، کەواتا واقیع لە نامەئلووفەوە دەبێتە مەئلووف و دواتر دەبێتەوە بە نامەئلووف ، بۆیە راستی ژیانکردن پەیوەستە بەکاتەوە، چونکە هەڵاتن لەشوێن جۆرێکە لە فەنتازیای نامەئلووفبوون بەواقیعەوە ، بۆیە قورسایی بنەماکانی ژیان لای خوڵقێنەر هێندە فەلسەفەی لەپشتەوەیە ، هێندە کاری لەسەر جۆری مومارەسەکردن و جووڵەی بەشەکانی خوڵقێنراو نیە .
لەدونیای ئەدەبیاتدا ،ئەم مامەڵەکردنە لەگەڵ شتەکان ، هۆکارەکەی دەگەڕێتەوە بۆ وشیاریی نووسەر، کە چۆن دەتوانێ لەڕیی هەستەوە فەزایەک دروست بکات ، شتەکان لەمردن رزگار بکات و زەمەنیش بەناوەندی کێشەکان بخاتەڕوو .
ئەوەی لێرەدا گرنگە شوێن سەنتەری ململانێکان نیە ، بەڵکو ململانێکان لەچوارچێوەی زەمەن و دەلالەتەکان دەخرێتە ڕوو .
ئەم جۆرە بیرکردنەوانە نمایشێکی وێناکردنی زەروورین کە تێگەیشتن و دابەشکردنی خود پێکدینێ ، بەوەی روئیایەکی دونیابینی و سیحری لەلادروست دەبێت ، کە دەبێت ئەوپەیکەرە قسە بکات و لەسنووردارکردنی بۆ واقیعی شتەکان رزگاری بکات .
دوجار تێکەڵیەک لەسستمی سمبوڵ و تێکشکانی تایبەتمەندی مەئلووف بەرجەستە دەکات کە رێک پەیوەندی بە زەمان وعەقڵ وخەیاڵی خۆیەوە دەبێت و خوێنەری جیدیش هەمان دیدو بۆچوونی دەربارەی دەبێت بۆ خوڵقاندتی شت بەهەست و عەقڵی خۆی .
بۆئەوەی دیدێکی جیاوازمان هەبێ بۆ چەمکی "نووسین " دەبێ بیر لەئاستی غیابی نووسین بکەینەوە ، بەجۆرێک بیرۆکەیەکی واقیعیانەی رۆشنبیریی و رەخنەیی هەبێ کەپێشتر نەیبوبێ .
رۆڵان بارت دەڵێ "نووسین زمانێکی تایبەتی وبوونێکی سەربەخۆی هەیە " دواجار کاری نووسین لەسیاقی گەیاندنی فیکر کورت نەکراوەتەوە ،بۆیە تایبەتمەندی زمانی نووسین لەوەدایە ، یەکێتی مەوداو سێبەری ئاماژەکانی خۆی بەسەر دیدی ئێمەدا فەرز دەکات ، ئەوەی ململانێی لەنێوان نووسین وقسەکردن دروست دەکات ، زمانە ، هێمایەکی رەمزی هەیە بۆ دونیای نووسین وبیرکردنەوە ،
میلان کۆندێرا دەڵێ "وەکو رۆماننوسێک هەست دەکەم لەتۆی مێژوودام دیارە من مێژووی رۆمان دەڵێم نەک میژووی تر " گرفتی تێگەیشتن لەمێژووی رۆمان لەگەڵ خودی مێژوو، دوو دونیای جیاوازن ، مێژووی رۆمان ئەورووداوەیە کە پێشتر بڕیاری لەسەر نەدراوە ، تەنها ئەوەی هەیە ، خوڵقاندنی ئەم جۆرە مێژووە دونیایەکی جیاوازترە ،
وەک ئەوەی کۆندێرا دەڵێ " لەلایەن هەندێ کەسەوە خوڵقێنراوە " ئەوەی ئەم مێژووە دەنووسێت و هەوڵدەدات سیحرێکی ئەفسانەیی و ستاتیکی پێ ببەخشێ ، رۆشنبیریی نووسەرە کە دواجار بەتەماهی لەگەڵ واقیعی شوێن وروودا و .. زەمەندا مێژوویەکی ئەفسانەییمان پێببەخشێ ، بۆیە زەروورەتی مێژووی رۆمان لەوەدایە ، سەرچاوەکەی دەبێتە هونەری داڕشتن لەنێوان دال و مەدلوول ، هەندێک جار ئەومێژووە سیحرێک لای خوێنەر جێ دێڵێ کە خودی مێژوو ئەو سیحرو جوانییەی پێ نیە بۆ واقیع ، لەبەرانبەردا هەندێک لە رۆمانی کوردی ، مێژووی ململانێیەکی سیاسی ، یا کۆمەڵایەتی کەخودی ئەو رۆمانانە دەباتەسەر خانەی خزمەتکردن بەمێژوو وەک بەشێک لە رابووردو ، نەک خزمەتکردن بەهونەری رۆمان ، بەشێکی کەم نەبێ لە رۆمانی کوردی لەمامەڵەکردنی لەگەڵ مێژوودا ، سیحری ئەفسانەو پشت نەبەستن بە واقیع وەک تایبەتمەندی رووداو ، ئەوانی تر زۆربەیان مێژوویەکی سیاسی وکۆمەڵایەتی دەگێڕنەوە .
یەکێک لەو رۆمانانەی کە بەجیدی لەنێوان مێژوو وەک ئەفسانەو خوڵقاندنی فەزایەکی جیاواز لەنێوان واقیع وەک بەشێک لەگرنگی گێڕانەوەی "بێ شوێن " کە زەمەن دەبێتەبەشێک لەیادەوەریەکان و شوێن دەکاتە ناشوێن .
رۆمانی "ئافاتەکانی بنەماڵەی مێخەک " ی رۆماننوس" عەتا محەمەد " ە .
ئەوەی سەرنجی منی بەلای خۆیدا راکێشا لەم رۆمانەدا ، زمانی گێڕانەوەی رووداوەکانە وەک جۆرێک لەخوڵقاندنی ئەفسانە و گرنگیدان بە سیحرو ئاڵۆزی نووسین کە بەشێکی گرنگی لەم رۆمانەدا داگیرکردووە ، کەدەکرێ لەرێی کردنەوەی کۆدی سەرەکی ئەم رۆمانە ، ماناو دەلالەتەکان لەنێوان گەیشتن بەناشوێن و دروستکردنی فەزاو زمانێکی شیعریی ، کەخاڵێکی تری زۆر گرنگە لەم رۆمانەدا ،
"عەتا محەمەد " زۆر بەوریاییەوە خوێنەر سەرسام دەکات .
زۆرن ئەو رۆمانانەی لەسەرەتای سەدەی بیستەمدا ، وەک زەرورەتی قۆناغ ، ئەدەبەکەیان ، ئەدەبێکی ریالیستی بێت ، بەڵام دەبێ ئەوەش بزانین ، ئەرکی رۆمان تەنها لەخستنە رووی روداوەکاندا نیە ، بەڵکو زۆر گرنگە سیحرێک لە رۆماندا هەبێ ، واقیع وخەیاڵ لەنێوان شوێن ورووداوەکان ، ناشوێن و زەمەنێکی جیاواز دروست بکات و گیڕانەوەیەکی ئەفسانەیی پێ ببەخشێ ، کە خوێنەر بەدوای خۆیدا پەلکێش بکات و هەوڵبدات لەرێی رەمزییەتەوە زمانی گێڕانەوە ، زمانێکی فەنتازی بێت کەخوێنەر لە کردنەوەی کۆدەکان ماندوو بکات .
ئەوەی سەرکەوتوویی بە رۆمان دەبەخشێ ،زمان و خەیاڵ و رۆشنبیریی نووسەرە ، کە دواجار زمانی شیعریی و جوانی بە دونیا دەبەخشێ .

هەندێک لەو رۆماننووسانەی خۆیان شاعیرن و خاوەن رۆشنبیرییەکی بەرچاون ، زۆر بە جوانی ئەو شێوە زمانەیان خستووەتە خزمەتی رۆمان و ئەدەبیاتی کوردییەوە ، لەوەش گرنگتر ، ئەو کەسانەن کە شاعیرنین و توانیویانە لەرێی ئەو جۆرە زمانەوە دونیایەکی بەرفراوان و فەزایەکی شیعریی لەنێوان ئەفسانە و حیکایەتدا بخوڵقێنن وسیحرێک بە رۆمانی کوردی ببەخشن ، دەکرێت وەک نموونە ناوی چەند کەسێک لەو رۆماننوسانەی کە لەناوەندی ئەدەبی کوردیدا جەخت لەسەر سەرکەوتوویی رۆمانەکانیان دەکرێتەوە و شاعیریش نین بخەینەڕوو ، ئەوانیش .." عەتا نەهیی ، جەمال جەبار غەریب ،کاروان عومەر کاکەسوور ، عەتامحەمەد " و چەند کەسێکی دی .

دوای خوێندنەوەم بۆ رۆمانی " ئافاتەکانی بنەماڵەی مێخەک " ی " عەتا محەمەد " جۆرێک لەسەرسامیم لەلا دروست بوو ،کە ئەم نووسەرە خاوەن دونیابینی وسیحرێک لەگێڕانەوەیە+ تێکشکانی سنووری مێژوو وەک روداو + پشت بەستن بە مەعریفەی "نووسین لەناو نووسین " و گەڕان بەدووی نهێنی تێکەڵکردنی ئەزموونی مرۆڤ لە یادەوەری و دەلالەتەکانی دەقێکی ئەفسانەیی کە هەموو مرۆڤایەتی تووشی بێدەنگی کردووە، لە بەرانبەردا کردنەوەی کۆدی ئەم جەدەلانە ، دونیایەک ئاڵۆزیی کولتووری لێدەکەوێتەوە ، کە زۆر گرنگە پرسیاری هەمە جۆرەمان لا دروست بکات کە "عەتا محەمەد " بەشێوەیەکی زیرەکانە مامەڵەی لەگەڵدا کردووە و پێمان دەڵێ .. پیرۆزیی دەستنووس لای ئێمە جگە لەوەی بەهایەکی مەعریفی هەیە ، کە دەبێ نووسین بە تێگەیشتنە " بارت " ە کەی مامەڵەی لەگەڵدا بکەین ، لەهەمان کاتدا قەدەری ئێمە بەو دەستنووسەوە بەندە ، کە دواجار سلێمان وەک کارەکتەری سەرەکی ئەم رۆمانە تووشی چ گرفت و ئاڵۆزییەک دەکات ، ئەوەش لەڕیی پرسیار نەکردن لەتایبەتمەندی ئەو دەقەی لەنێوان باپیرە و باوکی سلێمان و سلێمان ، نووسەر ئەو دابەشکردنەی ژیانمان بۆ دەگێڕێتەوە ، ئەوەی دەکرێ زیاتر جەختی لەسەر بکەینەوە " عەتا " لەم رۆمانەدا ، ئەفسانەی لەنێو چیرۆکەکان خوڵقاندووە ، مەستوورە وەک "دال " ی گێڕانەوە بۆ ناو زەمەن و گەڕانە بەردەوامەکەی سلێمان کە لەڕێی " میروویەکەوە " کونجی بڕوابوون بەشوێن بەوەی مەستوورە لەناشوێنەوە ،شوێن و زەمەن بۆ سلێمان دروست دەکات ، شوێن لەم رۆمانەدا پێگەیەکی ونە، بەڵام دواجار بۆ سلێمان جوانترین شوێنی ئەو سەفەرەیە کە رۆحی خودی سلێمانە، مەستوورەی تیا سەرهەڵدەدات و زەمەنیش ئەو چرکە ساتەیە کە مەستوورە دێتە دونیای پڕ ئەفسووناوی سلێمانەوە ، بۆ چرکە ساتێک سلێمان لە هەموو دونیا دژەکان دوور دەخاتەوە کە دواجار دونیای رۆمانسییەت تێکەڵی ئەو گەڕانە دەکات و مەستوورەش دەبێتە بەشێک لەو هاوکێشەیە ، لێرەوە بۆماندەردەکەوێت کە دونیای خەون و حەقیقەت چەندە دوو دونیای جیاوازبن ، دواجار خەیاڵی بیرکردنەوە و ئەندێشەکردن دونیایەکی تری گرێدراوی ئەو کێشمەکێشەی نێو ئەو موعادەلەیەیە کەهەندێک جار رۆمانسییەت کاریگەری زەقی بەسەر ئەو جۆرە مامەڵکردنەوە دەبێت ، بۆیە " عەتا " نەیتوانیوە ئەم حاڵەتە فەرامۆش بکات ، چونکە خەیاڵ و بیرکردنەوەی سلێمان لەوچرکەساتەوە سەرهەڵدەدات کە مەستوورە تێکەڵ بە دونیای نائاگای سلێمان دەبێت و ناوەندی هاوکێشە و روبەڕووبونەوەکان لەڕێی چاوەکانەوە ئاشکرادەبێت و هاوکێشەکە لەخەونێکی رۆمانسییەوە دەچێتە دونیایەکی جوداوە کە گەڕانە بەدوی دونیای پڕ لە مەعریفەو زانست ، دواجار هەڵبژاردنی هەردوو ناوی سلێمان و مەستوورە ، کە حەتمییەتێکی مێژووین ، نووسەر بەجۆرێک لە پیرۆزیی مێژوو وەک رووداو +ئەفسانە ،دێتە ناو جیاوازی روئیای رۆمانەکەیەوە کەچۆن ریفۆرمیستێکی وەک " مەولانا خالیدی نەقشبەندی " دەبێتە سەرچاوەی گەیشتن بە مەعریفەی جیاکردنەوەی ژیانی مرۆڤ کە نووسەر لەڕێی گەڕانەوەی دێڕە شیعرێکی مەولاناوە بۆ کوردستان کە لە لایەن پیاوێکی هیندییەوە ، بەشێک لە ژیانکردن بۆ ئەو ناوچەیە دەگەڕێنێتەوە .
ئەوەی لەم رۆمانەی "عەتا" دا بەدیدەکرێ روئیایەکی فرەڕەهەندیی لەخۆگرتووە کە دونیایەک تێگەیشتنی جۆراوجۆر لەخۆ دەگرێت ویەک مانا و دەلالەتی دیارکراو رەتدەکاتەوە ، وەک ئەوەی" رۆڵان بارت "پێی دەڵێ " نووسین وێرانکردنی هەموو دەنگە رەسەنەکانە " ، واتا هەموو جۆرە دەنگ و تێڕوانینێک لەخۆ دەگرێ و راستەوخۆ پەیوەندییەکی پتەوی بە خوێنەرەوە هەیە و هەموو زەمەنە ونبووەکانی ئاشکرا دەبێت و ئەو فەوزا بەربڵاوە دەخوڵقێنێ کە ناسنامەی خوێنەرو تێڕوانینەکان لەخۆدەگرێ .
" جاک دریدا " دەڵێ .. " لەبەر ئەوەی من دەنووسم ، کەواتا من نیشانەیەک بەرهەم دێنم کە ئالییەتی بەرهەم هێنانە و رۆڵی منی تیا ون نابێت وەک پرنسیب " .
ئەم دوو تێڕوانینەی "دریدا و بارت " لەرووی پرنسیبی نووسینەوە دووبۆچونی جیاوازن ،بەڵام وەک جیاوازی وتێڕوانینی نووسین ، دونیای هیچ یەک لەم دووتێڕوانینەی دریدا و بارت ناچنەوە سەر تاکڕەهەندی دەق ، بەوەی نووسەر خاوەن تایبەتمەندی دەق بێت .

ئەوەی لەم رۆمانەی " عەتا " بەدی دەکرێ ، ئەو گۆشەنیگایەیە کە دەق خاوەن سیحرو دونیابینی خۆیەتی و زمان و فەنتازیا خراونەتە خزمەتی رەمزییەت و گێڕانەوەی ئەم رۆمانەوە کە نووسەر سەرکەوتووانە توانیویەتی ماناو دەلالەتەکانی رۆمان بەعەقلییەتی سەردەم بخاتە خزمەتی ئەدەبیاتی کوردییەوە .
" ئافاتەکانی بنەماڵەی مێخەک " ی رۆماننووس " عەتامحەمەد " لە "16" بەش پێکهاتووە ، هەر " 16 " بەشەکەی لەچەشنی زنجیرە دا ئامانج و روئیایەکانی دەچنەوە سەر ماناو دەلالەتەکانی زەمەن و فەنتازیای گەڕانێکی بێ شوێن لە دونیا جیاوازەکانی دەق ، کەپاشان لە ناوەندی کێشەکاندا چەندین کۆدی جۆراوجۆری خستووەتە بەردەم خوێنەر کەلێرەولەوێ کۆدەکان لەجیاوازی دیدی رەخنەیی و پیرۆزی مامەلەکردندا لەگەڵ ناشوێن وزەمەندا چەندین گرێ کوێرەی لێدەکەوێتەوە کەخوێنەر ناچار دەکات خوێندنەوەیەکی وردی بابەتیانەی بۆبکات .
تەنانەت لەبەشی یەکەمی ئەم رۆمانەدا " کتێبی سەفەر " نووسەر هەوڵیداوە کار لەسەر سایکۆلۆژییەتی سلێمان وبنەماڵەکەی بکات ، کەچۆن جەختی لەبێ مانایی شوێن کردووەتەوە و هەوڵیداوە دونیای دەرەوەی کات و شوێن کە خەیاڵ و ئەندێشەی " سلێمان " ن بکاتە پێوەرێک بۆ گوزارشتکردن لەبێمانایی ژیان وهەڵاتن لەدابەشکردنی بینین وبیستن و هەناسەدان ، بۆیە دەکرێ بڵێین هەڵاتنی سلێمان لەم دونیا فانیە ، بەشێکی تری پەیوەستە بەکتیبی سەفەرەوە ، دیارە تەیبەتمەندی کارەکتەری سلێمان ، کەکتێبێکی کراوەیە بەدوای کاتی جیاواز لەماناو دەلالەتەکاندا ، ئەم سەفەرەی لێکەوتەوە .
گرفتی جۆری بیرکردنەوەی قۆناغی بەرلەسەفەر، دونیا و روئیایەکی جیاوازە کە پاڵنەری سەرەکی سلێمان بوون ،بەڵام دواتر لەتێکەڵبوونی بەسیحری نووسین ،ئەو روئیایە بەشێوەیەکی مەعریفی دەگۆڕێ ،کەواتا هیچ کات ، کات وشوێن هەڵگری مەعریفە نین بە مانا عەقڵانیەکەی ، بەڵکو مەعریفەو دونیابینی ، شوێن وکات دروست دەکەن .
هەر لەم بەشەدا کە نووسەر جەخت لەسەر ئاڵۆزی سلێمان وبنەماڵەکەی دەکاتەوە ، بەشێوەیەکی شاراوە شوێن دەخاتە دەرەوەی موعادەلە فیکریی ومێژووییەکەوە ، بۆیە لەدوای گرنگیدان بە نووسین کە سەرەتایەکە بۆ رزگار بوونی سلێمان لەئەندێشەی تایبەتمەندی باوک و باپیری .
مەعریفەی سەرهەڵدانی شوێن کە "قەیسەری نەقیب " ە ، دونیایەکی تری شوێن بەئەندێشەی ناجۆری سلێمان چۆڵ دەکات ، ئیدی دونیای ئەندێشە و بیرکردنەوەی سلێمان لەناشوێنەوە،شوێن دروست دەکات و لەهەڵاتنیشەوە سەفەر ، ئەمەش جۆریکە لەو ململانێ فیکرییەی کە نووسەر هەر لە سەرەتاوە هەوڵیداوە کارەکتەرێکی دژەباو بخوڵقێنێ و هەمیشە سلێمان لەدیدی ئەو پەیکەر تاشەوە لە دونیا بڕوانێ ،
بۆیە سەفەرکردن پێش ئەوەی سەفەرێکی مەعریفی بێت ، سەفەرێکە ، نامەئلوف دەکاتەوە بە مەئلوف ، وەک ئەوەی نووسەر جەخت لەجۆری کاڵاکانی قەیسەری نەقیب دەکاتەوە ، کە جگە لەخەنەو گژوگیا و ......هتد ، شتێکی تری تیا نیە ، هێندەی دەستنووسەکانی سلێمان جیاوازیەکان دەخوڵقێنێ و رەوتی ئەو سەفەرە بەرەو دونیای زانست و مەعریفەدا دەبات .
هەمووشتێک لە سروشتدا یاسای تایبەتی خۆی هەیە ، مرۆڤی وشیار تەنها دەتوانێ ئەو تواناو تێگەیشتنەی بۆ جۆری یاساکان هەبێ ، ئەودەمەی عەقڵ پێویست بوو ئەوەی کردەکان لەیاساکان هەڵنجێنێ ، ئەوە تەنها عەقڵێکی کردەیە، ئەگەر عەقڵ لەدەرەوەی ململانێکان بوو ، ئەوا خودی عەقلییەت تواناکان دیاری دەکات ، کەواتا ئەو کردانە لای مرۆڤێکەوە دەردەچێ و لە رووی بابەتییەوە دەزانێ زەروورەتە ، بەهەمان شێوە لە رووی زاتییەوە کردەی پێویستن ، ئیدی دەکرێ بڵێین توانای مرۆڤ سەنتەری هەڵبژاردنی کردەکانە ، بۆیە دەکرێ ئاماژە بەوەش بدەین ، کردەی گەڕان لەم حاڵەتەدا جۆرێکە لە ئیلتیزامی ئاکاریی بەرانبەر سرشت و گۆڕانکاریەکانی سروشتی مرۆڤایەتی ، دواجار گەڕانەکەی سلێمان ، گەڕانێکی دووجەمسەرییە ،
یەکەم : گەڕانە دەرئەنجامی ململانێی سروشت و بوونیادی خێزانی خۆی ، کەواتا ئەم گەڕانە کردەیەکی عەقڵییە ،
دووەم : گەڕانێکی زاتی مەعریفییە و هیچ کردە و ململانێیەکی لەپشتەوە نیە جگە لە گەڕانی خودی مەعریفە ، کەواتا گەڕانەکەی سلێمان لەنێوان ململانێ و ئەندێشەکردندا نابێتە گەڕانێکی بابەتی ، چونگە نووسەر هەرلەسەرەتاوە هەوڵیداوە بە شێوازی نهێنی و سیحری چەندین کۆدی جیاواز ئەم رۆمانە بخاتە خزمەتی چەندین بیرکردنەوەی جیاوازەوە ، دواجار ممکین نیە لەیەک کاتدا بتوانین زاتی و بابەتی نەبین چونکە گرفتەکان کردەیەکی عەقڵین .
کانت دەڵێ .." هیچ بوونەوەرێک ناتوانێ کردەیەک بکات ئەگەر لەژێر کاریگەریی بیرکردنەوەدا نەبێ ".
ئەم تێڕوانینەی کانت هێندە لەژێر کاریگەری ئەخلاقییەتی بیرکردنەوەدایە ، هێندەش جەخت لەسەر میتافیزیقای ئەخلاق "رەخنەی عەقڵی زانستی " دەکاتەوە کە لەنێوان سروشت وجیهاندایە .
ناوەندی کێشەکان لەسووتانی قەیسەری نەقیبەوە سەریان هەڵدا ،بەتایبەتی سووتانی بەشێک لە کتێب ودەستنووسەکانی سلێمان کە سیحری گەڕانێک دروست دەبێت ، بەرلەوەی گەڕانێکی بابەتی بێت ، گەڕانێکی زاتییە بەدوای سیحری تێگەیشتن لە تایبەتمەندی و رەهەندەکانی نووسین ، ئەمە وادەکات لە سەرەتاوە حاڵەتێک لای سلێمان دروست بێت کە سروشتی گەڕانێکی مەعریفی بێت ،چونکە خودی سلێمان بەشێوەیەک لەشێوەکان لە تایبەتمەندی مەعریفەدا ژیاوە ، ئەویش جیاوازی نێوان دوکانەکانی قەیسەری نەقیب و تایبەتمەندی دوکانەکەی خۆیەتی ، بۆیە هەندێ جار نووسەر هەوڵیداوە کۆنتاکت لەنێوان هەردوو تێکەیشتنەکەی بۆ سەفەر دروست بکات ، بەتایبەتی کاتێ گوزارشت لە هاتنی پیاوێکی هیندی بۆ لای سلێمان و هێنانەوەی دێڕە شیعرێکی " مەولانا خالیدی نەقشبەندی " کە لەیەکێ لە خانەقاکانی هیندستان لێی بەجێمابوو ، پاشان روئیایەک دروست دەبێت ، بەشێکی زۆری چاکبوونەوەی خەڵک لەنەخۆشی "تاعوون " کاریگەریی ئەو دێڕە شیعرەی مەولانا خالیدە ، ئەگەرچی هێنانەوەی ئەم دێڕە شیعرەی مەولانا دیوێکی ستاتیکی و مێژوویی و ئەفسانەیی هەیە و مەعریفەی کارکردن لەسەر فۆرمی مەولانا فەزایەکی ریفۆرمستانە بە سروشتی بیرکردنەوەی خەڵکەکە دەدات ، لە هەمان کاتدا ململانێی فیکری بەشێکی تری سروشتی بابەتیانەی عەقڵە کە نووسەر زۆر بەئینسافەوە کاری لەسەر دەکردووە ، بۆیە شوێن لەم رۆمانەدا سروشتی ململانێی لەدەستداوە ، چونکە سروشتی ئەم ململانێیە لەڕێی کاریگەریی عەقڵەوە دەلالەتەکان دەست نیشان دەکات و گرفتەکان دەچنەچوارچێوەی زەمەنەوە ، چونکە هەڵاتن لەشوێن ، هەڵاتنە لەگرفتی ململانێکان کە خودی زەمەن دروستی دەکات ، ئەمەش وا لە سلێمان دەکات گرفتی لەگەڵ شوێدا نەبێت . وهەمیشە بەدوای زەمەنێکدا دەگەڕێت گۆڕانکارییەکی ریشەیی فیکری تیا بەدی بکات ، مەعریفەی گەڕانەکی سلێمان لەسیحرو نهێنی دەستنووسەکەیدایە ،تالەوێوە بگاتە دەلالەتەکانی نووسین ، ئەوەی گرفتە لەم رۆمانەدا ، ستراتیجییەتی ئەم گەڕانە ئەوەیە دەچێتە قۆناغی گەڕانێکی بابەتیەوە ، کە لەڕێی گرفتی خۆبەدەستەوەدان بە قەدەری "کەناریی " چارەنووسی سەفەرێکی نادیاری دەخاتە بەردەم ، ئەوەی گرنگە لەم سەفەرە نادیارەدا باسی لێوە بکەین ، چەمکی سەفەرە ، راستە سەفەرێکە دەرئەنجامی سروشتی کولتوور کە دەلالەت لەبابەتیانەی سەفەرەکە دەکات ، بەڵام ئامادەبوونی مەستوورە لەڕێی بەزاندنی رۆحەوە لەم سەفەرەدا ، وێنەیەکی تێکشکانی واقیعمان پێدەبەخشێ ، کە نووسەر زیرەکانە دەمانخاتە نێو موعادەلەیەکی جیاوازەوە ئەویش لەنێوان بەخەیاڵکردنی سەفەرو بە واقیعیکردنی،کە ئەمەیان جۆرێکە لەگەمە کردن بەسیحری گێڕانەوە و بەئەفسانەکردنی سروشتی ئەم رۆمانە کە "عەتا" لەڕێی دیدە جیاوازەکانەوە تەوزیفی کردووە .
یەکێک لەو حاڵەتانەی کەمن پێمباش بوو لەم سەفەرەیدا کە " عەتا " بە سلێمانی دەکات بە دوای مەولانا خالیداوەبوایە ،دیارە " عەتا " نەیویستووە سروشتی واقیعیانە بە رۆمانەکەی ببەخشێت ، بۆیە لە کاتی رووبەڕوبونەوەی مەستوورە و سلێمان بەشێک لەو گەڕانە سروشتێکی رۆمانسی پێ دەبەخشێ ، ئەم حاڵەتە لای ئەم دوو کارەکتەرە لە دەرەوەی ئیرادەی واقیع و سیحری مامەڵەکردن لەگەڵ حاڵەتە رۆحییاکاندا دەکەن و ئاراستەی ئەم رۆمانە لە بە خەیاڵکردنێکی رەهادایە ، کە دەرئەنجام سروشتی فەنتازیای زمان و ستاتیکای زۆر بە جوانی تێدا تەزیف کراوە ، ئیتر شتێک نیە لەم رۆمانەدا بمانباتەوە سەر شوێن وەک حاڵەتێکی گرێدراوی هەمیشەیی ، جگە لە تایبەتمەندی سلێمان و خودی قەیسەری نەقیب ، کە ئیتر تۆ ناتوانی هیچ دەقێک بێ گەڕانەوە بۆ واقیع وەک بونیادنانی فەزایەک تا لەوێوە خزمەت بەماناو دەلالەتەکانی رۆمان بکەی .
بۆئەوەی بزانین " عەتا محەمەد " چۆن لەم رۆمانەدا سروشتی ئەفسانەی تەوزیف کردووە ، دەبێ بگەڕێینەوە سەر تێڕوانینی "بۆرخیس " سەبارەت بە ئەفسانە ، کە دەڵێ .. " ئەفسانە حیکایەتێک یا خەونێکە لە هەموو قۆناغێکی خوێندنەوەدا بۆچوونی تازە لەخۆ دەگرێت ."
ئەگەرچی لەم رۆمانەدا حیکایەت روئیایەکی جیاوازی هەیە ، بەڵام دواجار سیحری گێڕانەوەی ئەم روئیایانە لە تایبەتمەندی زمان و خەیاڵدا فەزایەکی ئەفسانەیی پێ بەخشیوە ، بۆیە نووسەر هەوڵیداوە کارەکتەرەکان رووبەڕوی سروشتی بیابان و ترس و روئیایەکی خەیاڵئامێز، بداتە زەمەن و کەسایەتییە جیاوازەکان ، دیارە گرنگی ئەم شێوە مامەڵەیە ، کەشاری خستووەتە دەرەوەی ئەم موعادەلەیە ، لەگەڵ ئەوەشدا واقیع لە دەرئەنجامی هەموو ململانێکانی ئەم رۆمانە ، کە ململانێی فیکریی و سیاسی و فەرهەنگین ، کە لە باگراوندی رۆشنبیریی و واقیعی کۆمەڵایەتی ئێمەدا بە شێوەیەک لەشێوەکان تووشی شکستی رۆحی و عەقڵی بوون ، " عەتا " بەوریاییەوە هەوڵیداوە تیشک بخاتە سەر جۆری شکستییەکان کە لە کارەکتەرەکانیدا هەیە کە دواجار زەمەن کەفیلی گۆڕانکارییەکانە ، چونکە سروشتی زەمەن ماناکانی گۆڕانکاریی سلبی و ئیجابی لە خۆ دەگرن ، ئەمەش وای کردووە " عەتا " دەرگاو رێگاکان دیاری بکات ، بەڵام سروشتی تێگەیشتن لای ئێمە جیاوازترە وەک ئەوەی لای "عەتا "هەیە .
یەکێک لەسیما جوانەکانی تری کارەکتەری سلێمان ، دوای ئەوەی وریایانە چووەتە قووڵایی سیحری نووسین و بەئەندێشە بە ماناکاندا گەڕاوە کە دەرئەنجام پرسیارەکان سەریان هەڵداو دیوێکی تری تەفسیرەکان دەبنە حاڵەتێکی حەتمی ، چونکە درێژەدان بە گەڕان بەدووی تەفسیری زەمەن لەنووسین ، جیاوازی دەخاتە تەفسیری ماناو دەلالەتەکانەوە .
لایەنێکی تری سەرکەوتوویی ئەم رۆمانە ، زمانی وەسفکردنە " عەتا محەمەد " زۆر لێهاتووانە گرنگی بە وەسفکردن داوە ،دیارە وەسفیش وەک زۆرێَک لە چەمک و دەلالەتەکان گرنگی خۆی هەیە لە رۆماندا ، کە لەم رۆمانەدا هەستی پێ دەکرێ ،کە چەند زیرەکانە زمانی وەسف تووشی مەلەلت ناکات .
زۆرجار رۆمانووس یاخود چیرۆکنووس لە ئاکامی ئەو هەموو ململانێیەی کە دەق ئاماژەی پێ دەدات ، بێ ئاگا دەگەڕێتەوە سەر ئەو چەمک و مەبەستانەی رۆمانووس خۆی دەیخاتە پەراوێزی رۆمانەوە ، چونکە بوونی ئەم حاڵتە رۆمان تووشی ئاڵۆزی لە مەبەستەکان دەکات ، بەڵام " عەتا " ئاماژەکانی زۆر سەرکەوتووانە خستووەتە بەردەم کارەکتەری سلێمان ، بەوەی دوای ئەوەی سلێمان لەگەڵ کاروانچیەکان بەرەو شوێنێکی نادیار دەڕۆن ، زۆر بەوردی وەسفی ئەو رێگایەی کردووە کە دەچێتەوە بۆ "شوێن " چونکە شار پەلکێشیان دەکاتە ئاراستەکانەوە ،بۆیە نووسەر بۆئەوەی لەسروشتی شار وەک "شوێن " خۆی دەرباز بکات ، سلێمان ئەو بڕە پارەیەی پێیەتی بە کاروانچییەکانی دەدات ، ئیدی ئەم پرۆسەیە رەهەندی جیاواز لە تێگەیشتن و گەیشتن بە شوێن لەم سەفەرەدا دەخاتە ڕوو ، چونکە کاروانچییەکان لەوە ئاگاداری دەکەنەوە ، کە ئەو لە زەمەنێکی جیاوازدا دەژی ، بۆیە نووسەر لە گرفتی شوێن خۆی دەرباز دەکات و دەچێتەوە سەر گرفتی زەمەن .
ئەوەی لە ئەدەبیاتی کوردیدا بەدی دەکرێ ،بەدرێژایی مێژوو ،بەشێکی زۆری ئەدەبیاتی ئێمە تیشکی خستووەتە سەر جۆری دەسەڵات ، ئەم وڵاتەی ئێمە بە حوکمی پێگەی جوگرافی ، دەسەڵاتی داگیرکەران هەمیشە هەوڵیان داوە لەڕێی نا هوشیاری کۆمەڵگای کوردییەوە سوود لە خێڵ و میرەکان بکەن و بەگژ یەکتریان بکەنەوە ، لەم رۆمانەدا زۆر بەچڕی ئاوڕی لێدراوەتەوە و دەسەڵاتی خستووەتە ژێر پرسیاەوە ،چونکە دواجار برا دەستی چووەتە خوێنی براوە ،بۆیە بەشێوەیەک لەشێوەکان ئێمە ناتوانین دەستبەرداری رابوردووبین ، چونکە خەسڵەتی مێژووی ئێمە هەموو ئەم حاڵتانەی ئێستای تێدایە کە مێژوومان دووبارە دەکاتەوە ، بۆیە زۆربەی رۆمانەکانی ئێمە بە گەڕانەوە بۆ رابوردوو بوونیاد دەنرێ ،چونکە خودی مێژوو گرێدراوێکی کولتوورییە ،تایبەتمەندی کولتوور لە قۆناغە جیاوازەکاندا بەشێوەیەک لە شێوەکان شارو لادێ یەک جۆر تێگەیشتنمان هەبووە بۆ ژیانکردن ، بۆیە رۆماننووس توانیویەتی لەم دەرگایەش بدات ،تایبەتمەندی رۆمان لەئاکامی هەڵسوکەوتی سیاسی و کۆمەڵایەتی و فەرهەنگی و ئابوورییە ، بی ئاوڕدانەوە لەم چەمکانە ، رۆمان تایبەتمەندی خۆی لەدەست دەدات ، جارێکی تریش دەڵێم رۆمان گێڕانەوەیەکی سەرد نیە ، بەڵکوو تەکنیک و زمانی گێڕانەوەی تایبەتی خۆی هەیە .
لەدواقۆناغی رۆمانەکەیدا نووسەر جارێکی تر ئاراستەی سەفەرەکەی سلێمان لە زاتییەتەوە بۆ مەوزوعییەت دەگۆڕێت و ناچار گەڕان بەدووی سیحر و نهێنی دەستنووسەکەی دەخاتە خزمەتی تێگەیشتنی " میر "ەوە بۆ دونیای کاریگەریی کولتوور، کە لێرەوە ئەم سەفەرە لە دونیای جیاواز دادەبڕێ ، دونیای تێگەیشتنی خۆی و چاوەکانی مەستوورە ، ئەوەی وامان لێدەکات نەیخەینە خانەی خزمەت بە واقیعەوە ، یاخود هەناسەیەکی تیامابێ بۆ جیاوازیەکان ، دەرکەوتنی دەنگی مەستوورەیە لەناو سلێماندا ، بۆیە دوای ئەوەی مەستوورە ئەو " میروە " ی دەداتی ئیتر بەردەوام مەستوورە لەو سەفەرەدا حزوری هەیە ، ئەگەرچی دەستنیشانی کردبوو ، بەڵام میر نەیتوانی سلێمان لەو گەشتە بەردەوامە و لەو خەونە بیڕەوێنێتەوە کە دەستنووسەکە و مەستوورەبوو ، ئەمەش وایکرد " عەتا " واقیع بخاتە خزمەتی خەیاڵەوە ، دوجار مەستوورە بو بە بەشێک لەو سەفەرە و تێگەیشتن بۆ مەعریفە هەرگیز لەبەردەم تایبەتمەندی واقیع خۆی بەدەستەوە نادات .
ئەوەی کارەکتەرەکانی ئەم سەفەرە جاویدیەی بەردەوام کردووە ، دونیابینی دەقە چەندین بۆچوون ودەنگی شاز و نەشازی بۆ دروستکردوە ، بۆیە هەر لە سەرەتاوە ئەو تێگەیشتنەی " هیگل " کاریگەریی بەردەوامیی بە فەزای ئەم دەقە بەخشیوە ، کە دەڵێ "لەهەر شوێنێک مەعریفە هەبێ،گەمژەیش هەیە" .
دەرئەنجام لە کۆی ململانێکان نووسەر هەوڵیداوە دەرگایەکی داخراو بۆ خوێنەر بەجێبهێلێ ،بۆئەوەی بەدوای سیحری کۆدەکاندا بگەڕێت ، ئەم حاڵەتەش جۆرێکە لەو گەڕانەی هەر لەسەرەتاوە نووسەر لە دونیای جیاوازی بەشەکاندا وەک ئەوەی لەکونی دەرزییەکەوە بۆی بڕوانێ .
پرۆسەیەکی تر لەم رۆمانەدا " عەتا محەمەد " کاری پێکردووە ،خۆرزگارکردنە لە دونیای واقیعی بیابان ، کەرووبەڕوی دەبێتەوە ، دروستکردنی ئەو باڵانەیە ، کارەکتەرەکان دەخاتە بەردەم تێڕوانینێکی جیاوازەوە ،بۆ دونیای دەورووبەر ،ئەمەش جۆرێکە لەو دیدە جیاوازانەی کە نووسەر لەگەڵ بونیادی واقیعیانەی فەزای رۆمانەکەیدا دایڕشتووە ،دوجار ئەم کردەیەش ،واتا دروستکردنی باڵەکان ،گەڕانەوەیە بۆ تایبەتمەندی " عەباسی کوڕی فەرناس " ،پاشان خەیاڵ بە دیدە ئەفلاتوونەکەی دونیایەکی جوانتر مان پێ دەبەخشێ .
من لە لێکۆڵینەوەیەکم لەسەر رۆمانی " شاری مۆسیقارە سپیەکان " باسم کردووە ، خۆزگەم دەخواست " بەختیار عەلی " لەو رۆمانەدا ، لەکاتی گەڕانەوەی " جەلادەتی کۆتر و دالیا سیراجەدین " بەناو تایبەتمەندی واقیعدا نەگەڕانایەتەوە ، ئاسەواری شەڕو ماڵوێرانی " جەنگی عێراق ، کویت و راپەڕین " ی پێوە دیارنەبوایە ، دەکرا وەک جوتێ کۆتری بریندار واقیعیان بخستایەتە ژێر کاریکەریی سیحری خەیاڵەوە .
ئەم سەفەرە ئەفسووناوییەی مەستوورو سلێمان بەشێوەیەک لەشێوەکان دەچنە دەرەوەی ئیرادەی بابەتیانەی دەقەوە ، چونکە کاریگەریی قسەی پیاوە جوولەکەکە ،سلێمانی خستە سەر کەڵکەڵەی ئەو سەفەرەی کە ئیتر لێرەوە رەوتی سەفەرکردن ئاراستەفیکرییەکەی دەگۆڕێت ،ئەمەش دوای ئەوەی جولوکەکە وتبوی " دەتوانم ئەوەت پێبڵێم کە سەفەر ێک لەسەر رێگاتەو لەوانەیە دەروازەی ئەو سەفەرە سەختەش لە خۆتدابێت ،هەر بۆیە خۆتی لێ لامەدە ، چونکە لەوێوە دەگەیتە لای ئەو ، کەچارەنووسەکان دەنوسێتەوە ، چاو توانای کەشفکردنی نیە ، بەڵکو بە دڵ دەبینرێ ." .
ئیتر لێرەوە ئاراستەی ئەو سەفەرە بەرەو خۆرئاوا دەبێ ، کە پیاوە پیرەکە وتبووی " دەبێت بەرەو خۆرئاوا بڕۆن و.. وەک دەنکە لمێک لەم حیکمەتی بوونەدا سەیری خۆتان بکەن ." ، ئەگەرچی سەرەتای سەفەرەکەی سلێمان لەبوونی خۆیدابوو،بەڵام دواجار ئاراستەکان دەگۆرَێن و دەبنە سەفەرێکی بابەتی ، کەلە دەرەوەی ئیرادەی خۆیدا بوو ، ئەمەش وای کرد نووسەر دوای ئەو هەموو ململانێیە ، پێمان بڵێ .. رێگاکان لێرەوە دەچنە سەر زانست .
خۆرئاوا بەدەر لە ناشرینیەکانی ، دوجار لە بەکارهێنانی خۆرئاوا ، نەک وەک شوێن ، بەڵکو وەک سەنتەری مەعریفە ، ناوەندی جیاوازیەکانە و دەبێ هەموو عەقڵەکان بە ئاراستەی خۆرئاوا بڕۆن ،وەک ئەو وتەیەی کە دەڵێ " کل الگرق تۆدی الى روما" .
ئەوەی نووسەر مەبەستێی دەق بەئاراستەیەدا ببات و سلێمان لەم سەفەرەیدا روبەڕووی تایبەتمەندی خۆرئاوا بکات ، سەرەتا دەبێ ئەم سەفەرە لای " ئیبن روشد و ئیبن خلدوون و مەنسووری حەلاج و ئیبن موقەفەع و .... هتد " ەوە بێت ، بۆیە لە کاتی سەفەرکردنی رێبوارانی زانست و مەعریفەدا ، نووسەر جەخت لەتایبەتمەندی سەفەر لە بیابانەوە دەکات و بە رێگا سەختەکاندا دەق ئاراستە دەکات ،لێرەدا نووسەر پێمان دەڵێ ، لەکاتی سەفەرکردندا تەنانەت حوشترەکانیش کاتێ هەستیان کرد کاروانچیەکان تینوێتی زەفەری پێ بردوون ، خۆیان دەدەن بە زەویدا تاکو کاروانچیەکان سەریان ببرَن و ئەو کیسە ئاوەی لە هەناویاندا حەشاریانداوە ، لە تینوێتی رزگاریان بکات .
کاتێ شتەکان دەبن ، دەبێ بەیەکەوەبن ، کەژیان هەبوو ، دەبێ مردنیش هەبێ، چونکە بەشێکی ژیان لەتایبەتمەندی " خەون " دایە کە لە دەرەوەی شوێندایە ، بۆیە لە دواجاردا ، زەمەن و تێگەیشتن لەگرنگی زەمەن ، سلێمان تووشی شاعیرێک دەبێ ، کە ئەویش بە دوای ئامانجی تێگەیشتن و قوڵبوونەوە لە نووسین هاوسەفەریەتی ، لە گەڕان بە دووی مەعریفەدا ، پیاوە شاعیرەکە بە سلێمان دەڵێ " پیِموایە ئەگەر ویستت لە جوانی دەریا تێبگەی ، ئەوا دەبێ قووڵیەکەی بپشکنیت ، رە شبینیش رۆحی ژیانە ." .
ئەم قسەیەی پیاوە شاعیرەکە ، لە بنەڕەتدا ستراتیجییەتی گەڕانی ئەم رۆمانەیە ، بۆیە تا قووڵایی ژیان بە مانا زەمەنەکەی تەی نەکات ، ناتوانێ بگات بە حیکمەتی مەعریفە ، رەشبینیش بەرانبەر بە ژیان جۆرێکە لە هەوڵانەی کە مرۆڤ بیرلە جەدەل و پرسیارکردن و دەلالەتەکانی ژیان دەکاتەوە ،چونکە شاعیرەکەش بە دوای سەروای شیعرێکدا دەگەڕا .
ئەوەی " عەتا محەمەد " کاری لەسەرکردووە ، ئەو جەدەل و تێڕامانەیە کە بەشێکی زۆری زەمەنی لە ژیانی ئێمەدا تووشی گرفت و قەیرانی جۆراوجۆر کردووەتەوە ،چونکە ئەو مێژووەی نووسەر کاری لەسەرکردووە ، مێژووی کۆنی ئێمەیە کە تاکوو ئەمڕۆ هەر هەمان پرسیارو بۆچوونمان بۆی هەیە ، کە پێشتریش کردوومانن ، بەڵام " عەتا "لەم رۆمانەدا ئەو موعادەلەیە بەدیوێکی تری مەعریفی شکاندووەتەوە، کە جگە لەو پرسیارانەی لەدیدە جیاوازەکان کردووە ، لەهەمان کاتدا ئاراستەی گەیشتن بە مەعریفەشی گۆڕیوە ، کە دەکرێ ئێمە هەر بەو رێگادا بگەین بە خەونەکانمان ، چونکە قسەی پیاوە جولەکەکە راستییەکی رەهایە ، کە وتبوی " دەبێ بەرەو خۆرئاوا بڕۆین و .. وەک دەنکە لمێک لەم حیکمەتی بوونەدا سەیری خۆتان بکەن " .

سەرچاوە
1_ میتافیزیقیا الاخلاق ، ڕمانویل کانط، ترجمە و تقدیم : د . عبدالغفار مکاوی .
ل / 12+ ل/12+ 13 + 78+79+86+87+149+150.
2_ دراسات تڕملیە . شاکر حسن ال سعید ،ل / ل/ 95
3_ المعرفە والمێلحە : یورگن هاپرماس، ترجمە : حسن صقر : التڕمل الذاتی لعلوم الروح ،نقد المعنى التاریخی
/ ل 194+195+196+197.
4_ پێکەنین و بیرچوونەوە، میلان کۆندێرا، وەرگێڕانی ئاوات ئەحمەد، بوونی زەمەنی مێژووی جیاجیا لە رۆماندا ، ل/ 44+45+46.
5_ ئافاتەکانی بنەماڵەی مێخەک . رۆمان ، عەتا محەمەد .