بەیۆتۆپیاکردنى بەهەشت
لە"مارشێکى تر بەرەو بەهەشت" ى
بەختیار عەلى.!!
 


دانا عەسکەر
 danaasker@yahoo.com
 

لەنێوان دوو دەق و توخمى جیاوازدا، دوو خوێندنەوەى زانستى هاوبەش دەخوڵقێ، یەکەم.. خوێندنەوەیەکى هاوبەش لەنێوان وەهم و بووندا، دووەم : بۆ راستکردنەوەى وەهم و ئەگەرەکانى دوو دڵیى، مێژوویەکى ترو شوێنێکى ترو.. زەمەنێکى جودا لەوەى لەزهن و.. باگراوندى ئێمەدا هەیە، دەخاتەڕوو.
بۆئەوەى راستى ئەم دوو تێکستە بخەینەڕوو، دەبێ بەمێژووى ئەو توخمەدا بچینەوەو.. بزانین کاریگەریى و بەرهەمى ئەو پێگەیە لەلاى ئینسانەکاندا تاچەند رەنگى داوەتەوە، بۆئەوەى لەزیندوویى ئەو شێوە ژیانە بکۆڵینەوە، دەبێ سەرەتا خەون وەک راستییەکى رەها بخەینەڕوو، خەون ئەو دەقە وەهمەیە کەئینسان لەکاتى نەستدا تیایدا لەدەرەوەى ئاگایى ژیان دەگوزەرێنێ و لەشوێن و زەمەن و پێگەیەکى دیارى کراودا لەدەرەوەى ئیرادەى ئەودایە، زۆرجار ئەو خەونە بنەماو بیرەوەرى و.. مێژوویەکى دیاریکراوى نیە.
کەواتا دەتوانین بڵێین خەون و.. بەشێکى ترى لەو پێکهاتەیەی لەدەرەوەى ژیان و.. واقعى ئێمەدا بوونیان ،هەیە جگە لەخەون و تێکستێکى وەهمى هیچى تر نیە، رەنگە زۆرجار دەست بردن بۆ زەمەن و شوێنێک لەدەرەوەى ئیرادەى مرۆڤەکاندا بەگوناه لەقەڵەم بدرێت، بۆ نموونە بەهەشت ئەو پێگە نەبینراوەیە کەخودا بەمرۆڤە ئیماندارەکانى بەخشیوە، بۆیە دەست بردن بۆ بەهەشت لاى کەسانى دۆگما، دەست بردنە بۆ کارى خودا.
ئەدۆنیس دەڵێ.. "لەقورئاندا هاتووە کەخودا گوێى بۆ یەکەمین دوژمنى خۆى گرت ئەویش شەیتان بوو".
دیسان ئەدۆنیس دەڵێ.. "من لەو بڕوایەدام کەخودا دەیتوانى لەشەیتان بدات، بەڵام گوێى لێگرت".
کەواتا دەست بردن بۆ شوێن و زەمەنێکى نەبینراو لەدەرەوەى تاقەتى هەست و عەقڵى ئێمە، هەوڵێکە بۆ زانینى حەقیقەتى ئەو تێکستە نەبینراوانەى کەدەکرێ مرۆڤەکان دەستى بۆ بەرن و.. پرسیارى تیا بکەن.
بۆیە قسەکردن لەدونیایەکى جودا، گەڕانە بەدووى نهێنییەکى ترى بوون، بەڵام ئەو شوێنەى دى هونەرێکى جودایەو لەسەر بنەماى مەعریفەى خەیاڵ بوونیاد نراوە، بۆیە کارکردن بۆ دۆزینەوەى پێگەیەکى دى لەسەر ئەرزى واقیع ، بەشێکە لەدۆزینەوەى ئەو خەونانەى کە زمان لەقۆناغێکى جوداى بووندا لەگەڵ سروشتى کۆمەڵایەتى، زمان و هونەرى بیرکردنەوەدا ، رەنگى داوەتەوە.
پرسیارکردن لەخەون + بەهەشت، هوشیارییەکى مەعریفى زمانەوانییە کەدێت ، بەدوو دیوا کارى لەسەر دەکات.
یەکەم : وەک چەمکى بەهەشت کەدونیایەکى غەیبانى پڕ لەبورجەکانى بەختەوەریى و دڵنیاییە.
دووەم : دونیایەک وەک تێکست لەئەرزى بیرکردنەوەو هەستدا لەخەیاڵ و بیرکردنەوەدا بوونیادى دەنێین.
ئەمەش وا دەکات لەنێوان دوو دەق و توخمى جیاوازدا ، بیروبۆچونى جیاواز دروست بێت و.. مرۆڤ بەدواى نهێنییە سیحرئامێزەکانى رۆحى خۆیدا دەگەڕێت کە لەباگراوندێکى وەهمى ئێمەدا دڵنیایى و گومانى دروست کردووە.
میشیل فۆکۆ.. دەڵێ "پرۆژەى من بریتیە لەئیشکردن لەسەر مێژووى بیرکردنەوە". کەواتا بەپێى ئەو راستیە رەهایە مرۆڤ بۆى هەیە لەناو مێژوو.. دەرەوەى مێژوو بیرکردنەوەى جیاوازى هەبێ بۆ پێگەکانى ژیان.. خەون.. ئەفسانە.. بەهەشت، وەک مێژووگەلێکى دیارو نادیار، بۆئەوەى لەپێگەو توخمى ئەو دوو تێکستە بگەین، دەبێ زانستیانە جیاوازییەکان بخەینەڕوو، جیاوازى بەهەشت لەدەرەوەى تێگەیشتن و بینینى ئێمە، جیاوازى بەهەشت لەدەرەوەى تێگەیشتن و.. بیینى ئێمە، جیاوازى بەهەشت لەواقیع و خەونەکانى ئێمە، ئەم حاڵەتە وا لەمرۆڤ دەکات هەمیشە بەدواى ئەو جیاوازیانەدا بگەڕێت و.. هەوڵبدات لەدەرەوەى ئەم دوو کایە سروشتییەدا زمان و خەیاڵ بکاتە فاکتەرێک بۆ گەڕان بەدووى بەهەشتێکى دى کەهەموو ئینسانەکان لەوێوە بڕواننە چۆنێتى کەشفکردنى حەقیقەتێکى رەوا لەچوارچێوەى عەقڵ و خەیاڵ و تواناى گەڕان بەدووى دیوە شاراوەکەى ژیان.
"مارشێکى تر بەرەو بەهەشت" گەڕانێکى جودایە، بەتێکست و بیرکردنەوەیەکى جودا ، جودا لەوەى لەخەیاڵ و بیرکردنەوەى چەپێنراوى ئێمەدا واقیعێکى نەبینراوە کەتەنها رۆح لەوێ لەو بەهەشتەدا دەتوانێ کەشفى حەقیقەتەکان بکات، جیاواز لەوەى عەقڵ لاى ئێمە لەسەر ئەرزى واقیع بەدیوە تەکنەلۆژیاکەیدا بونیادى دەنێت ، ئیشکردن لەدارستانەکانى فیردەوسدا، تێکستێکى کەشفکراوە لەوێنەى بەهەشتێک کەس بەر لەخودا کارى لەسەر نەکردوە، بۆیە نووسەر لەم دەقەدا دێت و پێمان دەڵێ.. "دەبێ گوێمان لەزەنگى عەردێکى تر بێت".
ئەمە ئەو راستیەیە کەدەبێ هەمیشە بەدواى ئەو حەقیقەتانەدا بگەڕێن کەزمان و خەیاڵ خۆیان کەشفى دەکەن و.. ئێمە دەخەنە بەردەم تاقیکردنەوەیەکى قووڵتر لەوەى ئێمە تەنها پێگەیەک بۆ گوزەرکردن شک ببەین، بۆیە دەبێ ئەوەش بزانین هەستکردن لاى مرۆڤەکان جیاوازییان هەیە، رەنگە هەندێ جار جیاوازییەکان لەڕووى تواناى زمان و هەندێ جارى تر خەیاڵ و.. هەندێ جارى تر جورئەت و ئاستی رۆشنبیرییی بێت، ئەگەر جیاوازى ئەم سێ هۆکارە بخەینەڕوو دەبێ بیر لەقۆناغ و پێگەى کۆمەڵایەتى و.. بارى دەروونى ناوچەکانەوە بکەین.
مێژووى جیاوازییەکان وەک قۆناغ و زمان و مەعریفە لاى بەشێکى زۆرى ئینسانەکانى ئێمە بەهۆى سیستمى سیاسى و کولتوورەوە تووشى چەپاندن و.. تێکەڵییەکى ناهەموار بووە.
بۆیە زۆرجار شوناسى بیرکردنەوە، یان گەڕان بەدووى ماهیەتى ژیان لەدەرەوەى واقیع دەبێتە بەشێک لەدەست خستنە نێو کایە حەرامەکان، ئەم حاڵەتە ئەوەمان بۆ زیندوو دەکاتەوە کەئێمە هەمیشە لەچوارچێوەى ژیاندا پرسیارى ترمان نەبێت و.. بەدواى گۆڕاندا نەکەوین و.. هەوڵنەدەین لەمردن و نهێنییەکانى بووندا هەڵوێستەیەک بکەین، کەواتا حەقیقەتى هەست کاریگەرییەکى پۆزەتیڤى لاى ئینسانگەلى پڕ لەپرسیار دروست کردووە.
بۆرخیس دەڵى.. "حەقیقەتى هەستە چیرۆکێک لاى من دروست دەکات کەدەزانم درۆیە".
هایدگەریش دەڵێ.. "بەمجۆرە لەکۆتاییدا خوداکان رۆیشتن، ئەو بۆشاییەى کە لەدیارنەمانى خوداکانەوە پەیدا بووە بەلێکۆڵینەوەى مێژوویى و.. دەروونناسى ئەفسانەکان پڕ دەکرێتەوە".
ئەوجار لەدەرئەنجامى حاڵەتە سایکۆلۆژیاکان دەگەینە حەقیقەتى ئەو گەڕانەى، دەبێ حەقیقەتى هەست و زمان بەدواى بگەڕێین و ئەو باگراوندە ئەفسانییە ببێتە فاکتەرێک بۆ چالاککردنى خانەکانى بیرکردنەوەو گەڕان بەدواى حەقیقەتى هەست، کەلێرەوە دەتوانین "عەردێکى تر بکەین بە بەهەشت".
کە لەپەرۆسەى بەدونیاییکردندا بخرێتەڕوو.. لەبەها پیرۆزەکان دابماڵرێت، ئەمەش ئەوە ناگەیەنێ لەبەهاى ئاین کەمبکاتەوە، بەڵکو بەپێچەوانەوە مرۆڤ دەیەوێ دەسەڵاتى عەقڵ و زمان و خەیاڵ لەو گەڕانەدا بخاتەڕوو، کەدەیەوێت لەڕێى تێکستێکەوە بەهەشتێکى دى بوونیاد بنێ، دیارە کەشفکردنى ئەم نهێنییە گەڕانێکى عەقڵانییە وەک دەق ، نەک داهێنان، کە لەبنەڕەتدا گەڕانە بەدووى مەحاڵ لەزاکیرەى ئێمەدا مێژوو پێگەیەکى نادیارو دەرگایەکى داخراوە، لەکاتێکدا هێزى خەیاڵ و دەلالەتە مەعریفییەکان پاڵ بەئینسانەوە دەنێین کەهەمیشە بەدواى تازەبوونەوەدا بگەڕێن و حەقیقەتەکان بخەنەڕوو.
قسەکردن لەسەر بوونیادنانى دەقێکى نامەعریفی ، بەدیوێکدا ئاماژەیە بۆ هەڵچوونى هەست کەدەرئەنجام خستنەڕووى حەقیقەتێکە وەک ئەوەى دەینووسین.
بۆرخیس دەڵێ.. "شیعرێکم هەیە ناوى "بەورێکى دى" لەو شیعرەدا هەوڵم داوە باس لەبەورێک بکەم، بەڵام لەکۆتایى شیعرەکەدا هەستم کرد ئەوەى من باسى لێوە دەکەم بەور نیە، بەڵکو شتێکى لەوشە دروستکراوە".
پاشان دەڵێ.. "چەندە بەرەو پێش دەچم دەبینم ئەو بەورەش وەک ئەوەى یەکەم دروستکراوە"
ئەمە ئەو حەقیقەتەیە کەهەمیشە بەهەشتێک هەیە لەڕێى دەرگاکانیەوە دەمانباتەوە نێو دونیایەکى بێ شوێن و یادەوەرى و .. مێژوو، بەدیوێکى تر زیندانێکە لەسەر ستراکتۆرى واقیعى کۆمەڵایەتى و کولتوروى لەڕێى تێکستێکەوە فەزایەکى هاودژى بۆ بوونیاد دەنێین و.. بیر لەو دەرگایە دەکەینەوە کەچۆن لەنێوان ئەو دوو بەهەشتەدا کە لەنێوان خەونى بونیادنان و.. واقیعى تاڵى ژیان کە لەبنەڕەتدا ئینسانەکان دابەش دەکرێنە سەر دوو یاساى جودا، یاساى بەهەشت + یاساى دۆزەخ.

لێرەوە بۆمان دەردەکەوێت نووسەر لەخستنەڕووى ئەم دەقە بیرى لەئەفراندن نەکردووەتەوە، بەڵکو ئەو لەوێ تێکستێک دەبینێ هەموو ئینسانەکانى خستووەتە ئەگەرى پێگەیشتن یاخود نەگەیشتن بۆ ئەو جیهانەى لەدواى مردن پێى دەگەن، کەشف دەکات و.. دەیەوێ لەڕێى خەیاڵ و مەعریفەى زمانەوە بەهەشتێک لەسەر لاپەڕەیەک دروست بکات هاوشێوەى ئەو جیهانە پەنهانە بێت.
کەشفکردنى بەهەشت کەشفکردنى تواناى خودى ئینسانە بۆ دۆزینەوەى مەعریفەى ژیانکردن لەدەرەوەى واقیع بەدیوە سیحرییەکەیدا.
ئەمەش هۆکارێکى پۆزەتیڤە بۆ زیندوتر راگرتنى زمان لەبەرانبەر پرۆسەى پووکانەوەو مردنى زمان کەدەرئەنجام دەتوانێ گۆڕانکاریى بەدواى خۆیدا بهێنێت.
بۆیە وەزیفەى زمان دەبێ بۆ دۆزینەوەى پێگەى بەهەشت بەچوار بواردا دابەش بکرێت و.. هەریەک لەو بوارانە بەدیوە رۆحییەکەیدا مامەڵەى لەتەکدا بکرێت، وەزیفەى کۆمەڵایەتى، وەزیفەى دەروونى، وەزیفەى ئاینى، وەزیفەى رەمزى، هەریەک لەم وەزیفانە لەچوارچێوەى ئەفسانەدا خۆیان دەخەنەڕوو، بەدیوێکى تر بۆئەوەى شیعر لەئەفسانە جیابکەینەوە دەبێ بەوردى وەزیفەو چەمکى هەریەک لەم کایە سروشتییانە لەچوارچێوەى دیدە هیومانیستیەکەمدا بخرێنەڕوو.
هەریەک لەم دیدانە فەزاو شووناسێکى تایبەتى خۆى هەیەو.. باوەڕهێنان بەم دوو کایە بەگرنگیدانە بەو تەقسانەى کەمرۆڤەکانى تێدا دەژین و.. هەوڵدەدەن لەو فەزا تایبەتەدا بەشێوازێکى مرۆڤدۆستانە سروت و وەزیفەکانى تێدا رەنگبداتەوە، تاکوو لەچوارچێوەى ئەم کەش و وەزیفەیەدا یاسایەک بۆ تێکستێکى ئەفسانەیى داڕێژین و.. هەوڵبدەین پێکهاتەى ئەفسانەو بەشێک لەباکگراوندى کولتووریى لەو مەملەکەتە جودایەى کەدەکرێ بیکەین بەدەقێکى زیندوو، بۆچوونە نێو بەهەشتێکى جوداوە، دێین دەست بۆ تێکستێکى تر بۆ بەهەشتێکى تر دەبەین بۆئەوەى بزانین جیاوازى نێوان ئەم دەقە لەڕووى کولتوورو خەون و.. چەمکى غەیبانیەوە چۆن داڕێژراوەو.. بەچ پێوەرێک هەوڵدراوە بەهەشتێک هاوشێوەى بەهەشت بخەینەڕوو.
ئەوەى دەکرێ بەدوایدا بگەڕێن ئەوەیە ئایا نووسەر بەچ مانایەک هەوڵدەدات جیاوازییەکان بخاتەڕوو، یاخود جیاوازییەکان لەکوێوە سەریان هەڵدا، بۆ ئەم مەبەستە لەجیاوازى هەردوو ئەم دەقەدا، دەقێک لەسەر بنەمایەکى ئەفسانەیى و.. بەپەنهانیى لەرێى خەیاڵێکى سیحرئامێزو بوونێکى نەبینراوەوە، دەقێکى تر نووسراوێکى هاودژە بۆ ئەو جیهانە پەنهانەى کەئێمە لەسەر زەمینى واقیع تەنها بەدیوە خەونەکەیدا باسى لێوە دەکەین و.. مردنمان کردووە بەفاکتەرێک بۆ گەیشتن یاخود نەگەیشتن بەو دەقە.
"مارشێکى تر بەرەو بەهەشت" دەقێکى شیعریى شاعیرو نووسەر" بەختیار عەلى"ە. کە لەنامیلکە شیعریى،
"ئیشکردن لەدارستانەکانى فیردەوسدا"یە.
رەنگە زۆرجار خوێندنەوەى تێکستەکان بەتایبەتى ئەو دەقانەى هەوڵدەدەن بۆ دۆزینەوەى کەلێنێکى تر بۆ تەفسیرکردنى بەها پیرۆزەکان یاخود گەیشتن بەو فەزایانە، خوێندنەوەو تێگەیشتنى ناجۆرو هەڵەى لێبکەوێتەوە.
گەیشتن بەدونیایەکى جودا یاخود هەوڵدان بۆ گەیشتن بەو دونیایە، دوو بۆچوونى جیاواز دەخەنەڕوو، نەک دەست بردن بۆ بەها پیرۆزەکان،
یەکەم : گەیشتنە لەڕێى خوێندنەوەیەکى مەعریفى بۆ زیندوتر راگرتنى ئەو تەقسە سیحرئامێزو بوونە نەبینراوە.
دووەم : هەوڵدانە بۆ تێگەیشتن بەڵام بەبۆچوونێکى مرۆڤدۆستانەو دوور لەڕووبەڕووبوونەوەى تووندوتیژى، کە لەبنەڕەتدا دوو خوێندنەوەى زۆر جیاوازن ناچنە خانەى دەست بردن و تێکدانى جیهانێکى جودا لە دەرەوەى ئیرادەى مرۆڤ.
بەدیوێکى تر گەڕان بەدووى سیحرى دونیایەکى نەبینراو، چەمکى ئەو دونیا گەردوونییە کەتۆ لەساتەوەختێکى ژیاندا هەوڵدەدەیت بەشێوەیەک لەشێوەکان بگەیتە ئەوێ و لەسەر زەمینى واقیع بەشێوەیەکى جودا بچیتە بەهەشتەوە.
سەرەتا شاعیر بەختیار عەلى دەڵێ..
"من دەمەوێت بەشێوەى تر بچینە بەهەشت. دەرگاى تر، فڕینى تر، شێوەى دیکە هەیە بۆ گەیشتن بەباغاتى عەدەن.
تێکستى تر هەیە دوایکەوین، تیشکى تر هەیە وەک شمشێر هەڵیگرین. دەبێت گوێمان لەزەنگى عەردێکى دیکە بێت."
بۆئەوەى جیاوازى زەمەن لەم دوو پرۆسەیەدا بخەینەڕوو، دەبێ ئەوە بزانین زەمەنێک هەیەو بەهەشتى لێیە، گەیشتن بەو بەهەشتە پەیوەستە بەپاکبوونەوەیەکى رۆحى لەنێوان تۆو.. خودا، بۆ گەیشتن بەو بەهەشتە، ئێمە دەتوانین رێگاى تر بگرینە بەر.
بۆیە نووسەر هەر لەسەرەتاى دەقەکەیەوە ئاماژەمان پێ دەدات و.. دەمانخاتە بەردەم ئەگەرى کارکردن بەو شێوەیە، بۆئەوەى لەئەگەرى ئەو چوونە بەهەشتە بکۆڵینەوە دەبێ جیاوازى لەنێوان چوون و.. ویستى چووندا هەبێ، ئەوەی نووسەر کارى بۆ دەکات پەیوەستە بەزەمەن و.. زمان و.. جیاوازییەکانەوە، جیاواز لەوەى ئێمە بەدرێژایى مێژوو لەبەرانبەر شووناسى کوشتن، تۆڵە دەکەینە پێوەر بۆ گەیشتن بەڕاستى، ئەم حاڵەتە لەیەک سیاقى میتۆدى رەخنەیی سەر بەبنەمایەکى زمانەوانى مەعریفى ئاماژە بەجیاوازییەکان دەدات و هوشیارى زمانەوانى و هوشیاریى کولتوورى دەکاتە بنەمایەکى داڕێژراو بۆ چوونە نێو بەیەکداچوون و دژ بوونەوەو.. ململانێ لەگەلڕ هاودژەکاندا کەخۆى لەجەوهەرى قوڵبوونەوەو.. شوناسێکى جیاکاردا دەخاتەڕوو، دەرئەنجام مەعریفەى کولتورى و مەعریفەى خەیاڵ و زمان لەیەک رێچکەى رەخنەسازیدا جێ بەکایە دۆگماکان لەق دەکات و زمان دەخاتە بەردەم ئەگەرى گۆڕین بەدیوە پۆزەتیفەکەیدا، هەر ئەمە واى لەنووسەر کردووە بڵێ.. "شێوەى دیکە هەیە بۆ گەیشتن بەباغاتى عەدەن".
لێرەوە جارێکى تر دەگەینەوە سەر حاڵەتى بوونى رەخنە لەبەردەم بەکارهێنانى چوونى یەکەم و ئەگەرى دروست بوونى رەخنەو دڵەڕاوکێى گەیشتن لەچۆنێتى بەکارهێنانى زمان و کولتوور لەپێشدا، کۆى ئەم حاڵەتە لەبەردەم روبەڕوبوونەوەیەکى کاریگەرە بەدیوە ململانێکەى لەگەلڕ خودى ئینسانەکاندا کە لەکۆتاییدا دەبێ لەبەردەم حاڵەتە سایکلۆژییەکەیدا ئەو جیاوازیانە بخەینەڕوو، ئەمە وامان لێدەکات جیاوازى خوێندنەوەو گۆڕانکارییەکان بەستایلێکى لێبوردەیى شیبکەینەوەو.. بەهەشت لەبەردەم مەعریفەى تەکنەلۆژى نەکەینە پێوەرێک بۆ گەیشتن بەچەمکى مرۆڤ دۆستى و.. هوشیاریى زمانەوانى کەئەمە هەڵەیەک لەنێوان هوشیاریى زمانەوانى و تەکنەلۆژیا بەدیوە ناشارستانیەکەى دروست دەکات، تێگەیشتنەکان بۆ چەمکى بەهەشت تووشى دڵەڕاوکێى ناهوشیارى دەکات.. لەبەرانبەر ئەگەرى گومانکردن لاى کەسى هوشیار بەجۆرێکى تر دەخرێتەڕوو، بەجیاواز لەزەمەن و شوێن، ئەو بیر لەوە دەکاتەوە کەلێرە لەناو دارستانى کەمتەرخەمى و گوێنەداندا خەمى ئەو بەهەشتە دایگرتووە کەپڕە لەبەڵێنى نامەنتیقى، بۆیە بەختیار عەلى لەدێڕێکى تردا دەڵێ..
"وەک باڵندەیەک لەباکوورەوە را بۆنى نێچیر بکات، دەبێت بۆنى زەمان بکەین. بۆنى چەرخێکى دى بکەین، قەڕنێکى دیکە لەتەڵا، رۆژگارێکى تازە لەبرۆنز".
کەواتا گۆڕینى شوێن گۆڕینى پێگەیەکى جوگرافى نیە، یاخود جێهێشتنى شوێن و کولتورێک نیە بۆ شوێن و کولتوورێکى دى، لێرەدا داخوازى نووسەر سیفەتێکى شارستانى بەمانا کولتوریى کراوەکەى لەخۆگرتووەو.. ژیانى سەرەتایى مرۆڤ لەهۆشیاریى :"بۆنى باکوور" نزیک دەکاتەوەو هەوڵدەدات لەچوارچێوەى ئەو هەوڵەدا زەمەن و زەمینى کولتوریى و هوشیاریى عەقلڕ بکات بەهۆکارێک بۆ گەیشتن بەقەڕنێکى دى و زەمەنێکى دى، بۆئەوەى لەماهییەتى نووسینى ئەم دەقە بکۆڵینەوەو.. بزانین دەگەینە ئەوەى کەلاى نووسەر قەیرانى رۆشنبیر یاخود نەبوونى هێزى کاریگەرى لەبەرانبەر خۆشەویستى بۆ چەمکى رۆشنبیرو نەتەوە ، واى لێکردووە بیر لەبەهەشتێک بکاتەوە کە لەشوێنى خۆمان بوونیادى بنێن، بوونیادنانى ئەو بەهەشتە بوونیادێکى فیکریى مەعریفى لەسەر بنەماى هوشیاریى زمانەوانى و خەیاڵێکى بەربڵاو کەبتوانێ هێڵێکى جیاواز بۆ چەمکى دۆزینەوەى "قەڕنێکى دیکە لەتەڵا".
ئەم جیاوازیە ململانێیە کە لەنێوان فەنتازیاى زمان و قەیرانى عەقڵ ، بەشێوەیەکى تر هەوڵێکە بۆ دۆزینەوەى رایەڵە لێکترازاوەکانى بیرکردنەوەو.. خستنەڕووى بوونیادە خەیاڵئامێزەکانى بەهەشت لەپێناو یۆتۆپیایەکى فیکریى، کە لەبنەڕەتدا ململانێیەکە لەنێوان کۆن و نوێ.
بەختیار عەلى دەڵێ.. "من هەمیشە دەکێشم بەتەپڵى ئەم جەنگەداو هاوار دەکەم من بۆ فەتحى تۆ لێرەم ئەى بەهەشت".
لێرەوە ململانێى عەقڵى تازەو.. عەقڵى کۆن سەرهەڵدەدات، کە لەبنەڕەتدا جەنگێکى سایکۆلۆژى عەقڵانییە لەگەڵ زمان و عەقڵى چەپێنراودا. دیاردەى جەنگ لەم تێکستەدا جەنگ نیە بەدیوە کوشتارەکەى وەک ئەوەى مرۆڤەکان لەمەیدانى شەڕگەدا لەپێناو پێگەیەک بەشەڕ بێن پێى بوترێت بەهەشت، بەڵکو جەنگێک بەماناى کۆکردنەوەى هەستى نوێبونەوە بۆ رووبەڕوبونەوەى داب و نەریتى کۆمەڵ، لێرەوە چى گوتن و چۆن گوتن لەڕوبەڕوبونەوەى ئەو بەهەشتە یۆتۆپیایەدا یەکمان پێ دەگرێتەوەو ئەو بۆ شاییەى کە لەنێوان عەقڵى کۆن و نوێ بەمانا زمانەوانیى و فەنتازیاکەیدا لەداڕشتن و ستاتیکاى چى گوتندا فەزایەک بۆ گەڕانەوە بۆ دونیا سیحرئامێزەکانى ئەفسانە دەخوڵقێنێ و دەلالەتەکان لەرێگاى تەرازوى رۆحەکاندا جیاوازى بەدال و مەدلوول فراوانتر دەکەن و.. بەهەشت و ئەگەرى نەگەیشتن لەچوارچێوەى غەمگینى باڵندەیەک و بۆنى ترسى کەروێشکێک دەبنە گرفت.
ئەگەر داهێنان لەزمانى عەندەلیبێکدا بخەینەڕوو ئەوا تێڕوانینەکان دەچنەوە چوارچێوەى هەوڵى زۆرانبازى لەگەڵ سروشت و جریوەى ئەستێرەکانى خەیاڵ پڕ دەبن لەونبون و زمانیش نە لەچى گوتندا دەتوانێت دەلالەتە دەستنیشانکراوەکانى رێگە چارەیى بەفڕینى کۆترێک گرێ بدات،
نە لەچۆن گوتندا دەتوانێت فەنتازیاى فڕین بکات بەئەگەرى گەیشتن بە بەهەشتێکى بینراو ، بۆئەوەى جارێکى دى بگەڕێینەوە سەر چۆن گوتن و چى گوتن، دەبێ جارێکى تر جیاوازى نێوان جەنگ وەک زمان و، جەنگ وەک هێز بکەینە پێوەر بۆ چۆنێتى گۆڕینى وێنە زمانەوانییەکان بۆ سەر وێنەیەکى بینراو لەچوارچێوەى رووداو، بەڵام نەک مێژووى رووداو بەڵکو مێژووى کردە عەقڵانیەکان ، کەڕاستەوخۆ لەڕێى خەیاڵ و پەیوەندى رۆحەکانەوە هوشیارى بەئینسان دەبەخشێ،
مێژووى چۆن گوتن هەمیشە لەگەڵ هوشیارى زمان و خەیاڵدا لەململانێیەکى قوڵدایە، بۆیە "بەختیار عەلى" قسەو لەو مێژووە چەپێنراوە دەکات کەزمان و خەیاڵى ئێمە رادەکێشێتە نێو چەمکى (چۆن گوتن و چى گوتنەوە) کەدەبێ لەسەر زەمینى واقیع بەزمانێک لەپێگەیەکى نەبینراوەوە پێگەیەکى بینراو بکەین بە بەهەشت و هەوڵبدەین بەهەشت لەو شێوە تەوتەمییەوە بیهێنینەوە ناو واقیعێکى فیکریى بەدەر لەدیوە کۆنکرێتییەکەى ، بەڵکو بەدیوە سروشت و مەعریفییەکەى. بۆیە بەختیار عەلى دەڵێ..
"بەهەشت رووخانى هەموو مەعبەدەکانە، گەڕانەوەى ئینسانە لەماچى خوداوە بۆ ماچى گوڵ، دەستگرتنە بەسەر خەزنەى زەندیقە دێرینەکاندا".
دواجار لەچیگوتنی نووسەردا ماهییەتى ئەو گەڕانەوەیەمان بۆ ئاشکرا دەبێت ، کە گەڕانەوەى رۆحە بۆ شتەکانى دەوروبەر کە لەخەیاڵ و فیکرى نووسەردا ئامادەگى هەیەو.. مەیلى ئامادەبوونیان هەیە بۆ ئەو گۆڕینە ریشەییەى کەدەبێ لەرێى دەلالەتەکانەوە ئاماژەى پێ بدرێت.
دواجار ئەم دەقەى "بەختیار عەلى" چەند هەڵگرى فەلسەفەى دونیابینى "گڵوباڵیزەیشنە" ئەوەندەش ئەگەر بۆ دێڕێکیش بێت خاڵیى نیە لەتێڕوانینى مارکسیزم، بەوەى لەو کۆپلەیەى لاى سەرەوە، سەرەتا مەعبەدەکان تێکدەشکێنێ و ئینسانەکان لەماچى خوداوە دەبەستێتەوە بەماچى گوڵ. دواتر لەسیاقى دونیابینى فیکرەوە دەچێتە سەر سێبەرى فیکرو فەلسەفەى مارکسیزم کەهێشتا وەک تەمێک بەسەر باکگراوندى بۆچوونەکانى بەشێک لەئێمەدا حزورى هەیە، بۆیە دواتر لەسیاقى تێڕوانینێکى یەکسانیدا ئاماژە بەدەستبەسەراگرتنى خەزنەى زەندیقە دێرینەکاندا دەکات.
ئەو دوو سیستمە لەسیاقى مێژوویدا بەیەکەوە گرێ دەدات، ئەمەش ئاماژەیەکە بەکارەکتەرى زمان و زەمەن کەچەند توانیویانە لەجیاوازى هاوکێشە دژەکاندا رووبەرێکى جیاواز لەنێوان دال و مەدلوولدا.. بخەنەڕوو ،بۆیە هەوڵى داوە خاڵى "دال" لەم دەقەدا بەچەندین مەدلوول ببەستێتەوە.
مەدلوولى یەکەم : زمانى مەعریفە دەبەستێتەوە بەسروشتەوە و دەیکات بەکارەکتەرى یەکەم بۆ بەجیهانى کردنى سروشتى بەهەشت .
مەدلوولى دووەم: خودى کارەکتەرى هێزى تێکشکێنەرە بۆ گەیشتن بەخاڵى "دال" کەسیستمێکى دیاریکراوە، جگە لەوەى سروشتى مەعبەدناسى پێ کاڵدەکاتەوە، بەدیوێکى تر عبوودییەتى پێ قێزەون دەکات و دەڵێ .. "بەشداریکردنە لەزیندووکردنەوەى عەسرە بەباچووەکان". مەدلوولێکى تر.. ئەو کارەکتەرە زمانەوانیەیە کە لەنێوان دۆزەخ لەسەر ئەرزى واقیع و.. بەهەشتدا بەموسافیرێکەوە دەبەستێتەوەو. لەشوێنێکى جودا "دال" پرسیارێکى ترو بەهەشتێکى ترى لێدەکەوێتەوە کە لەدەرەوەى فەزاى بەهەشتدایە.
مەدلوولێکی تر ،کە زەمەنە لە بوونی ئێمەدا بەشێوەیەکی ئاڵۆز وجودی هەیە و تا ئێستا نەمانتوانیوە بەشێوەیەکی رەها خۆمانی لێدەرباز بکەین .
ئەگەر ئەم تەفسیرەى "بەختیار عەلى" لەگەڵ دیوە دژەکەیدا کەبەهەشتێکى یۆتۆپى بەدەر لە مێژوو و باگراوندێکى فیکریى مەعریفى بخەینەڕوو، ئەوا دەبێ بەجیاواز هەریەک لەو دوو دەقە فەزاو شێوازى مامەڵەکردنى تیا دەستنیشان بکەین و هەوڵ بدەین تەفسیرى سەرەتاى مێژووى رووداو لەفەزایەکى هیومانیستى تەرجەمە بکەینە دەقەکەى دى کە بەهەشتێکى یۆتۆپى فیکرییە.
کەواتا دەتوانین بڵێین ململانێى بۆچوونەکان لەسەر بنەمایەکى گونجاو لەنێوان کارەکتەرى بەهەشتى یەکەم کە دیسان "زمان"ە، لەگەڵ شێوازى دووەم کەخەیاڵ و فەنتازیاى زمان دەبنە فاکتەرێکى کاریگەر بۆ دەرهاویشتەى بۆچوونێکى عەقڵانى، بۆیە هەوڵەکەى" بەختیار عەلى" هەوڵێکى سروشتیە بۆ بوونیادنانى فیردەوسێکى فیکریى، دواتر ببێتە دەقێکى زیندوو هاوشێوەى کۆمارەکەى ئەفلاتوون و.. دەیان دەقى ترى هاوشێوەى.
بۆئەوەى بزانین فەزاى بوونیادنانى بەهەشتێکى فیکریى لەبارە و دەتوانین دەست بۆ پیرۆزى بەهەشت بەدیوە ئاینییەکەیدا بەرین، یاخود ئەو باگراوندە خەیاڵ ئامێزەى لەداڕشتنى جیهانەکەیدا چۆن سەرى هەڵدا، دەمانەوێ بپرسین باگراوندى ئەو بەهەشتەى نووسەر وەک کارەکتەرى خەیاڵ و زمان کارى لەسەر دەکات چەند کاریگەریى ئەو بەهەشتە نەبینراوەى لەسەرە ؟ ئەگەرى خستنە سەر ئەرزى واقیع بەدیوە یۆتۆپیایەکەى لەلاى خوێنەر.. وەک دەقێکى زیندوو چەندە و لەتایبەتمەندى بەهەشتى نەبینراودا دەق دەبێتە دەقێکى زیندوو ؟ .
بۆئەوەى لەو بەهەشتە رابمێنین، ئایا دەگەینە ئەو بڕواکردنەى کەدیسان زمان و ستاتیکاى خەیاڵ بەمانا قوڵبوونەوەکەى بۆ نێو سروشتى ژیان، سروشتى مێژووى بەها پیرۆزەکانى دەقى ئاینى کە چەند کاریگەریى بەسەر عەقڵەوە هەیە دەبێتە فەزایەک بۆ کارکردنمان لەو ئاراستەیە؟! .
بۆیە نووسەر هەندێ جار مەکانەتێکى سیحرئامێز دەدا بەچەمکى بەهەشت و.. هەندێ جار لەفەزایەکى غەیبانى سرووت ئامێزەوە دەیەوێ لەسیحرى ماچێکى خوداییەوە بگەڕێنێتەوە بۆ سروشتى گوڵ.
بەختیار عەلى دەڵێ.. "لەهەر چوار لاوە دێت. کەلێرە دەڕۆین ئەوسا دەزانین بەهەشت لەپشتمانەوە بوو. کەدەگەڕێنەوە تێدەگەین بەهەشت وا لەدوامانەوە، کەدەگەڕێینەوە بۆ دوا تێدەگەین بەهەشت لەولا لەبەردەمماندا بوو"
ئیتر لێرەوە بۆمان دەردەکەوێت نووسەر وەک چۆن باس لە گەیشتن بەقوڵایى ئاسمان دەکات، بەم شێوەیە تووشى گومانمان دەکات لەبەردەم بەهەشت وەک دونیایەکی پەنهان و دەێت پێمان دەڵێ دەبێ هەموومان بەیەک نەفەس و یەک ئیختیارى عەقڵانى بچینە بەهەشت.
هەربۆیە لەدوایدا.. بەختیار عەلى دەڵێ.. "هەریەکەمان بەهەشتێکمان دەوێت بۆ خۆى".
بۆئەوەى بەدواى حەقیقەتى دەقدا بگەڕێین، دەتوانین بڵێین رەهابوونى دەق لەدوا ئامانجى بۆچووندا لەرۆحى دەقدا فەراهەم دەبێت و ئازادى فەردى و دەستە جەمعیەکان، ناتوانن لەزاکیرەى خودى نووسەردا یەکانگیر بن و هەموو ئەو بنەمایەى بۆ یۆتۆپیایى بەهەشتەکەى دایڕشتووە لەیەک سیاقى مێژوویى و .. فەنتازیایى زمانەوانیدا توشى هەڵوەشاندنەوەیەکى رۆحى و ئینتیمائى دەبن لەبەرانبەر بەسیحری ژیان .
بەدیوێکى تر ئەگەر لەچوارچێوەى بیرکردنەوەو بەدواداچوونى دەقدا بگەڕێین بۆمان دەردەکەوێت ماهیەتى گۆڕانکاریى رەمزییەت لەزمان و شیعرى کوردى لەتێڕوانینى چەند شاعیرێکى دیاریکراو بەولاوە کەیەکێکیان "بەختیار عەلى"ە نەتوانراوە زمان و ئەرکى شیعر لەچوارچێوەى فیکرو زمان و ستاتیکا وەک خۆى بگەیەنرێت و، هەوڵبدەن مێژووى شیعر لەمێژووى رووداوە واقعیەکان جیا بکەنەوە.
بۆیە واى بۆدەچم ئەم دەقە شیعرییەى "بەختیار عەلى" یەکێکە لەو دەقە جوانانەى کەدەکرێ ئێمە خوێندنەوەو .. تەفسیرى جیاوازى بۆ بکەین، گرنگیدان بەدەقى لەم جۆرە گرنگیدانە بەمێژووى زمانەوانىو.. چەمکى شیعر بەمانا فیکریى و فەلسەفى و، ستاتیکایەکەى، وەک ئەوەى شاعیر لەدێڕێکدا.. دەڵێ.. "بەشداریکردنە لەزیندووکردنەوەى عەسرە بەباچووەکان".
بەو مانایە کاتێ دەقێکى شیعریى لەهەوڵى ئەوەدایە بۆچوون و نەستى شیعریى و زمانەوانى دەوروبەرەکەى بخاتەڕوو، یاخود کاتێک دەقێک لەبەردەم کولتوورو.. چەمکى شیعریى بەمانا سیحرییەکەى دەبێتەوە، لێرەوە ئەرکى زمان و خەیاڵ و.. گۆڕانکاریى بنەڕەتى بەدیوە پۆزەتیڤەکەیدا دەردەکەوێت، ئەوسا کاریگەریى رۆشنگەریی و رەهەندەکانى دەق لەسیاقى چیگووتن و چۆن گوتندا بەدەردەکەوێت و ئاراستەکان لەنێوان زەمەن و.. شوێندا ئەو مێژووە دەخەنەڕوو کەدەق ئاستى تێگەیشتن لەچەمکى بەهەشت وەک ئەو دەقەى قسەمان لێکرد بەدیاردەکەوێت و جیاوازیان نەک تەنها لەسیاقى (مێژوو + رووداودا) دەردەکەوێت، بەڵکو بەدیوێکى تر گرنگى تێگەیشتن بۆ چەمکى بەهەشت لەوەدایە چۆن بتوانین زمان و خەیاڵى زمان لەنێوان یادەوەریى و رووداوە نەبینراوەکان بەفیکرەوە گرێ بدەین و، مێژووى بەهەشت بکەین بەمێژووى (دەق + مێژوو زمان و کولتوور).
دواجار هەر ئەشکالییەتێک لەبۆچوونەکەى مندا ئەگەرچى تێگەیشتن و تێڕوانینێکى (حەدى) نیە، بەمانایەکى دى هەوڵمداوە لەچوارچێوەى چەمکى سەلیقەدا بۆچوونى خۆم لەنێوان بەهەشت وەک خۆى + بەهەشت وەک یۆتۆپیاو، ستاتیکاو دەقێکى فرە رەهەند بخەمەڕوو. ئەوەى باسى لێوە دەکەم یاخود هەوڵمداوە، فەزایەکە بۆ خوڵقاندنى زیاتر چوونە نێو ماهییەتى پرسیارکردنەوە سەبارەت بەجیاوازى ئەو دوو دەقە، کەلەبنەڕەتدا نووسەر هەوڵیداوە مەساحەیەک لەبۆچوونى جیاواز بوروژێنێ، لەلایەکى تر نووسەر بەئاگایى یاخود بێ ئاگایى هەوڵى داوە بەهەشت لەو تەقسە دەروونیە ترسناکە بکاتە بەهەشتێکى دونیابینى و واقعیانە مامەڵەى لەگەڵدا بکات، ئەمەش هەوڵێکە بۆ بەدونیایکردنى ئەو سیحرو پەنهانییە رۆحییەى کە لەچوارچێوەى ئەشکالییەتى ئاین و تەقسى ئاینى دا خۆى مەڵاس داوە.




سەرچاوەکان:
1. ئیشکردن لەدارستانەکانى فیردەوسدا، شیعر: بەختیار عەلى
2. فەلسەفەو دیالۆگ، کۆمەڵێک چاوپێکەوتن، وەرگێڕانى لەئینگلیزییەوە عەزیز رەئووف/ ل 76 + 130.
3. پێکەنین و بیرچوونەوە چاوپێکەوتن، لەگەڵ میلان کۆندێرا/ ل 35.
4. دوا گفتوگۆ لەگەڵ بۆرخیس/ ل 126.
5. خەیاڵ و زمان، عبدالمطلب عبدالله ل/51 + 52+ 150 + 192 + 193.
6. نووسین خۆکوژییەکى تەواو نەکراو.، وەرگێڕانى عبدالمطلب عبدالله/ ل 25 + 34.