گفتوگۆ لەگەڵ نووسەر " دانا عەسكەر " سەبارەت بە رەخنە و ئەدەبی كوردی
سازدانی خالید كاوێس
پ : خوێندنەوەی ئێوە وەك لێكۆڵەرێك چیە بۆ فەزای گشتی ئەمڕۆی شیعری كوردیمان ،
ئایا هەڵگری دیدێكی هاوبەشی رەخنەییانەیە كە رۆڵی لە قۆناغەكەدا دیاری كردبێ ؟
هەموو فەزایەكی گشتی شیعر و ئەدەبیات و فیكر ، دەرهاویشتەی قۆناغی پێش خۆیەتی ،
شابەشانی ئەم حاڵەتەش رەوتی بەرەوپێشەوەچونی كۆمەڵگا رۆڵی گرنگی لەم فەزایەدا دەبێت
، ئەگەر ئێمە مێژووی ئەدەبیاتی خۆمان بخەینە ژیرپرسیاری مەنتیقییەوە ،بێشك دەبێ قسە
لەو هەموو شكست و دەركەوتە فیكریی و مەعریفیانە بكەین كە چەند گرنگە لەئەدەدەبیات
وفیكری ئێمەدا پیاچوونەوەیان بۆ بكەین و بە فەزاو قۆناغاكاندا بچینەوە كە ئەدەبی
ئێمە بەساردووسڕی پیاتێپەڕیوە و هیچ دەنگ و فەزایەكی مەعریفی بەدوای خۆیدا نەهێناوە
، خودی ئەم پرسیارەی بەڕێزت پڕیەتی لەگوومانكردن لەرۆڵی ئەدەبیات و رەخنەی ئەدەبی
ئێمە ، ئەگەر لەو روانگەیەوە ئاوڕ لەمێژووی ئەدەبیاتی خۆمان بدەینەوە ، دەبێ ئەو
گووتارو رەوتە ئەدەبییەی كە دونیای فیكر و مەعریفەی ئێمەی پیاتێپەڕیوە بەسەر
بكەینەوە و بزانین مێژووی ئێمە چ خزینێكی فیكریی مەعریفی بۆمان جێهێشتوە ، ناكرێ
ئێمە تا ئەم چركەساتە هندێك لەو قسەو قسەڵۆكانە بەهەند وەربگرین كە دەڵێن مێژووی
ئەدەبیات و رەخنەی كوردی رۆڵی لەبەرەوپێشەوە چوونی ئەم بزاوەتەی ئێمە نەبووە ، نا
وانابێ ، خۆ ئەو قسانە هەمووی راستن ، بەلاِم لەگەڵ ئەمەشدا دەبێ هۆكارەكان
بخەینەڕوو ، هەروەها دەبێ ئەوەش بڵێن ، ئەدەبیات و فیكری ئێمە ئەوەنیە كە ئێمە زۆر
بەجیدی پشتی پێببەستین و ئیتر بڵێین تەواو پێویستمان بەوی دی نیە ، خۆ راستە ئەگەر
جوولەی مێژووی خۆمان بەسەر بكەینەوە ، دەبینین مێژوویەكی بێ فیكر و مەعریفەمان هەیە
و لەم ناوەندەدا زمەن هێندە بە بێدەنگی و فەقیریی تێپەریوە ، گرفتە تۆ وەك
نەتەوەیەك گەر ئاوڕ لەمێژووی خۆت بدەیتەوە و هیچ چركەساتێكی ئەو مێژووە
راتنەچڵەكێنی و هەڵوێستەت پێنەكات ، مێژووی ئێمە جگە لە " مەم و زین " و " تەرحەكەی
" مەولاناخالیدی نەقشبەندی " هیچی تری بۆ جێنەهێشتین ، لەوەش گرفتتر ئەوەیە بۆچی
ئێمە وەك نەتەوە نەماتوانی ئەو دوو ئەزموونە لەسەر ئەرزی واقیع بەرەوی پێبدەین
یاخود تەرحێكی فیكریی پێبەخەینەڕوو ، ئەمە بۆخۆی گرفتێكی گەورەیە نەتەوەیەك تا ئەم
چركەساتە بەدوای هۆكاراكانی لاوازبوون یا بێ گووتاریی لەئەدەبیات و رەخنەدا عەوداڵ
بێت و نەزانێ بەراوردێك لەنێوان خۆمان و ئەوی دیدا بكەین ، لەوەش نامەنتقی تر
ئەوەیە ،تاكوو ئەمڕۆ ئەویدیمان وەك فیكرو مەعریفە پێ هەزم ناكرێ و لەو دەرگایەوە
مامەڵە لەگەڵ ئەویدیدا دەكەین ، خۆرئاوا خۆرئاویە و ئێمەش هیچمان لەوان كەمتر نیە ،
ئەم تێگەیشتنە بۆ ئەوی دی لەرووی فیكر و مەعریفەوە ، هەر تەنها لەو گۆشەنیگایەوە
ناخرێتەڕوو كەمنی رۆژهەلاِتی بە هەمان میتۆدی فیكری ئەو كار دەكەم ، نەخێر منی
رۆژهەلاِتی كاتێ بەهەمان میتۆدی فیكریی ئەو كاردەكەم ، كە بتوانم تەرحێكی فیكریی
هاودژی فیكری ئەوی دی بخەمەڕوو ، كە ئەویدی هەڵوێستەیەك لەئاست تەرحەكەی من بكات
،ئەم گرفت و خۆ نەخویندنەوەیە زەرەری زۆری لێداوین بۆیە هەمیشە لەهەوڵی ئەوەداین
خۆمان بۆ راستبكرێتەوە ، ئایا ئێمەی رۆژهەلاِتی چیمان بە ئەدەب و فیكر كردووە ، یان
ئەدەب و فیكریی ئێمە لەكوێی دەركەوتەفیكرییەكانی دونیادایە ، ئەزیزم ئەمە گرفتە كە
ئێمە تا ئەم چركەساتە نەزانین شیعر و ئەدەبیاتی ئێمە هەڵگریی چ دیدو دونیابینەییەكە
، یاخود شیعری ئێمە دیدێكی رەخنەیانەی هەیە ؟ ئەگەر قۆناغ و گووتاری شیعری كوردی
بەسەر بكەینەوە ، دەزانین ئەدەب و گووتاری ئەدەبی ئێمە چی پێبەخشیوین ، گووتاری
شیعریی ئێمە لەسەرەتاوە كاری لەسەر چەمكی مژدەبەخشین و خەیاڵی بەرفراوانی شاعیرانەی
نەوەیەكی دیاریكراو كردووە ، كە بەبڕوای من ئینسانیترین قۆناغی ئەدەبیاتی ئێمە بووە
كە بەداخەوە نەوەی دوای ئەوان نەیان توانی ئەو تێگەیشتنە بۆ شیعر برەو پێدەن و
نەیەڵن شیعر و ئەدەبیاتی ئێمە لە رەوتە هیومانیستەكەی لانەدات و خۆی تەسلیم
بەسیاسەت نەكات ، بەداخەوە ئەم گرفتە كاردانەوەیەكی زۆر خراپی بەسەر دونیای
ئەدەبیاتی ئێمەدا هەبوو تا ئەم چركەساتە نەمانتوانی خۆمانی لێدەرباز بكەین ، بۆیە
دەبینین ، دوای ئەم گووتارە گووتارێكی تر دێتە پێشێ ، ئەدەب تێكەڵی كاری سیاسی
دەكات و لە فۆرمە ستاتیكی و ئینسان دۆستییەكەی دایدەماڵێ و ماڵی شیعر دەكات بە ماڵی
بەردەوامی سیاسەت و حیزبی سیاسی كوردی دادەمەزرێ و لەوێوە ئەدەب تێكەڵی ئاوی سیاسەت
دەكرێت ،ئەگەر ئێمە مێژووی ئەدەبی رووسی بەنموونە بهێنینەوە ، بۆ ئێمە وەك
نەتەوەیەكی ژێر دەستە كاریگەریی ئەدەبی سیاسی باشی هەبوو ، بەڵام ئەگەر لە
دەرئەنجامەكەی بكۆڵینەوە ، یاخود قسە لە فۆرمی ئەو رەوتە ئەدەبیە بكەین و فیكرمان
نەبێ گۆڕانكاریی ململانێی فیكریی تیا لەدایك بێت ، دەبێ چەند لەو رەوتە حەماسییە
كەڵكمان وەرگرتبێ ، راستە ئەدەبی ریالیستی كاریگەریی بەسەر تەواوی ئەدەبی دونیاوە
هەبوو ، بەڵام خۆ ئێمەش بەشێك بووین لە هاوكێشەیە ، ئەی بۆ نەمانتوانێ ئاڵووگۆڕی
فیكریی لەئەدەبیاتی خۆمان بكەین ، بێشك لەبەر نەبوونی فیكر و گوێ نەدن بە قوتابخانە
فیكرییەكان ، كاتێ ئەدەبی رووسی رۆڵی كاریگەری بەسەر تەواوی ئەدەبیاتی دونیاوە
هەبوو ، ئەدەبی فەرەنسی و ئەڵمانی و ئەمریكای لاتین لەكوێبوون ، ئەگەر پرسیارێكی
هەنووكەیی بكەین ، ئەی ئێستا ئەدەبی رووسی لەكوێی ئەدەب و فیكری فەرەنسی و ئەڵمانی
و ئەمریكای لاتیندایە ، لەمەشدا ئێمەش وەك نەتەوەیەكی خاوەن مێژوویەكی دوورو درێژ
لەبواری ئەدەب لە كوێی ئەم هاوكێشەیەداین ؟ ، ئەم گرفتە ئەم پرسیارەمان بیر
دەخاتەوە كە ئایا رەخنەی كوردی چ رۆڵێكی لەبەسیاسیكردنی ئەدەبدا هەبووە ؟ ئایا
رەخنەی كوردی لە قۆناغە جیاوازەكاندا نەبووەتە مایە كوشتنی خودی رەخنە و بێ
جوولەكردنی رەخنە ؟ ئەم پرسیارە لەوەوە سەرچاوەی گرتووە ، كە رەخنەی كوردی لە
قۆناغی بەسیاسیكردنی ئەدەبدا ، بێدەنگی هەڵبژاردووە ، نەك قسەكردن و تەرحی جیاواز ،
یەكێك لەو قۆناغانەی من بە خوێن ساردترین قۆناغی ئەدەبیات و رەخنەی كوردی دادەنینم
، قۆناغی شەستەكانی ئەدەبی ئێمەیە ، من لە شوێنی تریش ئەم قسەیەم كردووە ، لەگەڵ
بزووتنەوە سیاسییەكانی ئێمەدا ، ئەدەب و رەخنەی كوردی تەرحێكی فیكریی و ئینسانیانەی
بۆ ئەدەب نەبووە ، هێندەی ئەدەبی قوڵتركردووەتە ناو سیاسەت ، ئەدەب بۆخۆی دەبێ
گووتارێك بێت بۆ هەموو قۆناغەكان ، یان باشترە بڵێم ئەدەب بریتییە لەتەرحێكی فیكریی
نەك تەرحێكی حەماسی ناسیونالیستی ،چونكە دەرئەنجام بەناسیونالیستكردنی ئەدەب دەبێتە
مایەی لەدەستدانی روحی مرۆڤدۆستی و ئەدەب ناچاردەكات ئەركی خۆی لەدەست بدات ،
لەسستمی كۆمۆنیستیدا ئەگەر ئەدەب بۆ پرۆلیتاریا نەبوایە ، بەئەدەبێكی بێ هەڵوێست
ئەیانشوبهاند ، ئەمە ئیشی سیاسەكان بوو ، نەك ئەدیب و خاوەن فیكر ، دەبێ لەم كاتەدا
ئەدیب و رەخنەگرەكان بێنەگۆ ، ئەی كاتێ رەخنە نەهاتەگۆ ، ئەوە ئەدەبە خۆی دەخاتە
ناو ئەو چوارچێوە داخراوەوە ، ئێمە هەموو دەزانین ، ئەوە خودی شاعیرەكان بوون
ئەدەبی كوردیان بەرەو ئاراستەیەكی دی برد نەك رەخنەگرەكان ، ئەوە شاعیرەكان بوون بە
مودێلێكی ترەوە شیعری كوردیان گۆڕی و روانگە سەری هەڵدا ، ئەم پرسیارەی بەڕێزت بە
زۆر ئاراستەدا دەمانبات ، بۆیە بە بڕوای من لە هەشتاكانەوە ئێمەی كورد نەمانتوانیوە
ئاراستەی شیعریی خۆمان دیاربكەین و بزانین ئەدەبیات و رەخنەی ئێمە چەندە هەڵگری
تەرحێكی سەربەخۆیە ، لەئەدەبیاتی ئەم قۆناغەدا ئێمە شتێكمان نیە ناوی ئەدەبیاتی
سەربەخۆ یان خاوەن دیدگایەكی دیاریكراو بێت، ئەوەی هەمانە درێژكراوی سەردەمی " حاجی
قادری كۆیی و ئەحمەدبەگی موختارجاف و بێكەس و قانع " ە ، بۆیە من ناتوانم بۆ ئێستا
بڵێم ئەدەبی ئێمە لەم كاتەدا خاوەن دیدگایەكی تایبەت بە قۆناغی خۆیەتی ، "حاجی
قادری كۆیی " لەچ قۆناغێكدا لە كولتوور و داب و نەریتی خۆی یاخی بوو ،" ئەحمەد بەگی
موختار جاف " كەی بیریكردوە هێڵی شەمەندەفەر بۆ هەورامان بهێنێت ، ئایا ئێمە ئێستا
هەر هەمان تەرح و خۆزگەكانی ئەوانمان نیە ؟ ئەمە بۆخۆی پرسیارە و دەكرێ ئێمە
لەخۆمانی بكەین ، ئێمە بۆچی هەشتا بۆ نەوەد ساڵە هەر هەمان پرسیاری پێشوومان هەیە و
لەخۆمانی دەكەین ، بە دڵنیاییەوە نەبوونی فیكر دەبێتە مایەی مانەوەی تەرحی بێ فیكر
، ئەگەر ئەدەبی ئێمە بەدوای فیكر و تەرحی نوێدا ئالوودە بوایە بێگوومان لەمێژابوو ،
ئەم پرسیارەمان لەشیعر و رەخنەی كوردی ناكرد و بگرە بەدوای پیاچوونەوەی هاودژەكاندا
دەچووین تا بزانین ئەو تەرحانەی هاودژن لەگەڵ رەوتی ئەدەبیاتی ئێمە و رۆشنبیریی
ئێمە چەندە توانیویەتی تەرحی نوێ بهێنێتە دونیای نوێی ئێمەوە كە بەداخەوە هێشتا
نەگەیشتوین بەو دەرئەنجامە، ئەمە دەبووە مایەی كوشتن و لەباربردنی ئەم پرسیارەی كە
ئێستا لەخۆمانی دەكەین كە دەبوو دەیان ساڵ پێش ئێستا لەخۆمانی بكەین .
پ : قەیرانی رەخنەی مۆدێرنە و ئەخلاقیاتی وەزیفەی شیعریی ئەمڕۆ بەتایبەتی چیرۆك
و رۆمانی كوردی چۆن لێكدەدەنەوە، ئایا قەیرانەكە بەو ئەندازەیەیە بتوانین بڵێین
رەخنەی مۆدێرنە چرا هەڵگری ئەدەبیاتی ئەمڕۆما ن نیە ، یان بەپَچەوانەوە ؟
لەراستیدا ئێمە ناتوانین تێگەیشتنی ناجۆر بۆ رەخنەی مۆدێرنە ناوبنەین قەیران ،
چونكە خودی رەخنە پەیوەستە بەتێگەیشتنی ئێمەوە ، بەبڕوای من ئەوەی ئێمە ناوی دەنەین
قەیرانی رەخنە ، قەیرانی تێگەیشتنی ئێمەیە بۆ رەخنە ، لەبەر ئەوەی رەخنە و
مۆدێرنیتە بەردەوام هەنگاوی خۆیان دەنێن ، ئەوەی ئێمەی والێًكردووە ئەم دوو پرۆسەیە
تێكەڵ بكەین ، تێگەیشنی ناجۆرمانە بۆ رەخنە و ئەدەبیات ، چونكە قەیران كاتێ گشتگیر
دەبێ ئێمە شتێكمان نەبێ ناوی رەخنەی مۆدێرنە بێت ، بەڵام لە واقیعدا رەخنەی مۆدێرنە
بوونی هەیە و ئێمە دەبێ پرسیار لەهۆكاری ناتێگەیشتنمان بكەین بۆ بەمیتۆدیكررنی
مۆدێرنە ، لێرەدا پرسیارێك لای ئێمە دروست بووە كە ئەوویش ئەو هەستكردنەیە بە
لەدەستدانی وەزیفەی شیعرییەت ، وەزیفەی شیعرییەت چۆن لە زاكیرەی ئێمەدا ئەركی خۆی
لەدەست داوە ، حەتمەن لەكاتی دروستبوونی ئەو هەستكردنە بەوغوبن بەرانبەر بەشیعرییەت
.
ئەم پرسیارەی بەرێزت زۆرێك لەو كەسانە نیگەران دەكات كە پێیانوایە ئەدەبیات و
رەخنەی ئێمە لە ئاستێكی باشدایە ، نەخێر منیش لەگەڵ بۆچوونەكەی تۆدام ، وەزیفەی
شیعر لای ئێمە لەساتەوەختی كوشتنی روحی ئەدەبیات لەناو سیاسەتدا قەتیس كرا ، واتە
زۆرێك لەئێمە ئەم دوو وەزیفەیە تێكەڵ دەكەن و بیر لە بەسیاسیكردنی ئەدەب ناكەنەوە ،
خاڵێكی گرنگ هەیە كە دەبێ ئەو جیاوازیانە رەچاو بكەین ، ئەویش ئەوەیە تێكەڵكردنی
ئەدەب و سیاسەت ئەوەنییە كە ئیتر تەواو ئەدەب نابێ باس لەگرفتەكانی سیاسەت و
قۆناغەكانی ژیانی كۆمەڵگە بكات ، نەخێر بەسیاسیكردنی ئەدەب لەو كاتەدا تووشی ئەو
گرفتە دەبێت كە زمانی ئەدەب ببێتە زمانی سیاسەت و شیعرییەت و ئەدەبیات ئەركەكانی
خۆیان لەدەستبدەن ئەویش ئەو دونیا جیاوازەیە كە ئەم دوو تێگەیشنە لێجیادەكاتەوە ،
ئێمە كۆمەڵگایەكی دونیایمان نییە ، بۆیە هەموو دیدو بۆچوونەكانمان لەدونیای سیاسەت
و دەمبەستووی كولتوور و داب و نەریتدا لەدایك دەبێت ، لەم هەلوومەرجەدا ئێمە
پێویستمان بەتەرحی فیكریی جیاوازە ئەم دونیا تاریكە بخاتەژێر پرسیارەوە ، كاتێ ئێمە
فیكرمان نەبێ ، ئاراستەكانی ئەدەبیاتی ئێمە جگە لەو رێچكەیە چیتری بۆ ئێمە دەبێ ؟ ،
ئەمە ناوەڕۆكی پرسیارەكەی بەڕێزتانە ، ئالێرەوە دەتوانین پرسیارەكەمان لە قەیرانی
رەخنەی مۆدێرنەوە بگۆڕین بۆ تێگەیشتنی ناجۆری ئێمە بۆ دونیابینی و ئاراستە
فیكرییەكانی قۆناغی ئەدەبیات و لەدەستدانی وەزیفەی شیعرییەت ، خودی شیعرییەت كاتێ
وەزیفەی خۆی لەدەست دەدات كاتێ ئێمە ئەم پرسیارەمان لا دروست دەبێت و هەست بەو
فۆرمە لەبیركردنەوە دەكەین ، وەك پێشتریش وتم خۆ " حاجی قادری كۆیی " سەدان ساڵە
ئەو پرسیارە لەكۆمەڵگا دەكات ، باشە خۆ ئەدەبیاتی ئێستا كەی پرسیاری لەكۆمەڵگا
كردووە ،كەی ئێمە نا دونیابینی خۆمان لەچوارچێوەی دونیابینی ئەوی دیدا رەچاو كردووە
، ئەمە بۆخۆی گرفەتەكەیە ، كاتێ ئێمە ئەم دیدەمان لا دروست بوو ، ئەوا بەدڵنیاییەوە
هەوڵی بۆ دەدەین و پرسیاری لێدەكەین ، هەر ئێستا بەشێكی زۆری ئەم پرسیارەی بەڕێزت
ئەو پرسیارەیە لە نا دونیابینی ئێمە سەبارەت بە چەمكی مۆدێرنە لەدیدو بۆچوونەكانمان
،لەقۆناغێ لەقۆناغەكانی ئەدەبیاتی ئێمەدا بەتایبەتی لە چیرۆك و رۆمانی ئێمەدا خاڵ
نەخراوەتە سەر ئەم رەوتە نادونیابینییە ، ئەمە بۆخۆی گرفتێكی گەورەیە ، بەڵام ناكرێ
ئێمە بەقەیرانی ناوببەین چونكە لەبنەڕەتدا هێزێك هەیە رەوتی چیرۆك و رۆمانی
بەئاراستەیەكی دیدا بردووە ، ئەویش دیدو بۆچوونی ئەوی دیە بەردەوام لەناو رۆمان و
چیرۆكەكانیاندا ئەو ململانێیە رۆڵی كاریگەری هەبووە ، بۆیە ئێمە ئێستا دێین ئەم
پرسیارە لەخۆمان دەكەین ، ئەو قۆناغانەی چیرۆك و رۆمانی ئیًمەی پیاتێپەڕیوە و
تائێستا پرسیاری لێدەكەین ، ئەوەیە دیدی ناسیونالیزمانە كارگەرییەكی پێچەوانی
دونیابینی و مۆدێرنیتەی هەبووە ، بەتایبەتی لەبەرقەراربوونی ئەدەبیاتی مقاوەمەتدا ،
بەشێكی زۆری چیرۆك و رۆمانی ئێمە لەو قۆناغانەدا هێندەی كاری لەسەر بێهێزی
كارەكتەرو عەقڵی ئێمە كردووە ، هێندە كاری لەسەر ئاڵوگۆڕەفیكریی و مەعریفییەكان
نەكردووە ، لەم روانگەیەوە ئێمە پرسیار لەئەدەبیاتی خۆمان دەكەین ،هەر ئەم
پرسیاكردنەشە ئەدەبی ئێمە رووەو كرانە دەبات ، بەڵام ئەوەی ئێمەی دواخست لەم
هاوكێشەیەدا ، نەبوونی پرسیاری جیدیە بەرانبەر نەكرانەوەی ئێمە بەرووی دونیا و
قوتابخانە فیكرییەكان ، ئەگەر لە قۆناغی ئەدەبی مقاوەمەتدا جورئەتمان هەبوایە بەم
پرسیارانە رووبەڕی ئەدەبی خۆمان ببوینایەتەوە ، ئێستا بێشك بەدوای جیاوازی
بیروبۆچونەكانماندا دەگەڕاین ،ئەگەر ئێمە " دیكارت " انە مامەڵە لەگەڵ ئاڵوگۆڕە
فیكرییەكاندا نەكەین مومكین نییە بتوانین ئەو تێگەیشتنە ناجۆرەی ئەدبیاتی خۆمان
بخەینە ژێر پرسیارەوە ، ئەم حاڵەتەش جورئەتی دەوێ ، تۆ ناتوانی دیدی جیاوازت بۆ
تەرح و فیكریی رزیوی ئەدەبیاتی خۆمان هەبێت و كەس لێت زوێر نەبێت ، " دیكارت " تێزە
فیكرییەكەی خۆی كە بریتی بوو لەشەش تێڕامان سەبارەت " خودا و رۆح " خستە بەردەم
زانایانی كۆلیژی لاهوتی پیرۆز لەفەرەنسا ، ئەوەی دیكارت كردی بووە مایەی رقئستووری
پیاوانی كەنیسە ، بۆیە ناكرێ كاتێك بتەوێ بۆچوونێكی جیاوازت بۆ كوولتور و ئەدبیاتی
پێش خۆت هەبێ و كەس هەڵوێستەت لەسەر نەكات ، دیكارت تاكوو مردیش یەكێك بووە لەو
پیاوانەی هەمیشە كەنیسە و پیاوانی ئاین دژایەتیان دەكرد ، گرفتەكە لەوەدایە ئێمە نە
لەقۆناغی شەستەكان و نەئێستاش جەریئانە ناتوانین رووبەڕوی دیدی ناجۆر سەبارەت بە
ئەدەب ببینەوە ، چیرۆك و رۆمانی ئێمە بۆچی بەشێوازی سەرد دەقی وەرگرتووە و تاپێش
راپەڕین نەیتوانی لەو فۆرمە تەقلیدییە خۆی دەرباز بكات ، بێشك ئەوە بۆ نەبوونی
رەخنەی جیدی دەگەڕێتەوە ، لە قۆناغی شەستەكانی ئەدەبیاتی ئێمەدا رەخنەی كوردی هیچ
رۆڵێكی كاریگەری بەسەر ئەدەبیاتەوە نەبوو ، لەو كاتەدا ئەدەبی ئێمە فۆرمێكی
سیاسیانەی رووتی وەرگرتبوو ، كە نەیدەتوانی لەگەڵ رەوتی ئەدەبیاتی دونیادا برەو بە
چیرۆك و رۆمانی كوردی بدات ، رەنگە بێ ئینسافی بێت ئەگەر رۆمان و چیرۆكی ئەو قۆناغە
وەك یەك تەماشا بكەین ، چیرۆكی كوردی لەو قۆناغەدا زۆر لە رۆمانەكانمان باشتر
هەنگاوی دەنا ، بەپێچەوانەی ئێستا دەبینین چیرۆك تووشی وەستانێكی بێ ئەندازە بووە ،
رەنگە كەمی خوێنەر و كاریگەریی چیرۆك لەئێستادا بۆ كرانەوەی ئێمە بگەرێتەوە
لەكاركردن لەبوارەكانی تری فیكر و فەلسەفە و رۆژنامەوانی ،بۆیە دەگەڕێمەوە سەر
جەوهەری پرسیارەكەی بەڕێزت ، كە ئێمە ناتوانین بڵێن مۆدێرنێتە كاریگەری بەسەر
ئەدەبیاتی ئێمەوە نەبووە ، لەهەمان كاتدا ناتوانین بڵێین رۆڵێكی بەرچاوی هەبووە ،
لەم كاتەدا ئەوەی گرنگە بیكەین بوونی پرسیاری جیدی و روئیای جیدییە سەبارەت
بەئەدەبیاتی ئێمە و هەمیشە گوومان لەخۆمان بكەین ، نەبوونی دیدی گووماناوی
لەبەرانبەر تەرح و دیدی ئێمە بۆ دونیا و ئەدەب و فیكر نەبوونی پرسیاری جدیە ،
پێویستە بەگوومانكردنێكی هەمیشەییەوە كار لەسەر جیدی بوونی بابەتەكانمان بكەین و
بەدوای فیكر و تەكنیكی تازە و فۆرمی تازەدا بگەرین ، دەبێ بە جورئەت و گوومانەوە
خوێندنەوە بۆ بابەتەكانمان بكەین ،تا هەمیشە هێزێكی گووماناوی بەئاراستە و دیدی
دیدا خەیاڵمان پەلكیش بكات .
پ : شیعری ئەمڕۆ هێندەی بەلای حیكایەتخوانی و خەیاڵگەری و رستەی سادە دەبێتەوە ،
هێندە بەلای چركەساتە مێژوویەكانی شیعریی رابوردوودا ناڕوات ، لەكۆی بەرهەمە
شیعرییەكانی ئەم سەردەمەشدا ئەو رایەی دروست كردووە كە بێ سەرەوبەرییەك لەو
فەزایەدا بۆ خۆی خوڵقاندووە و شوناسی خۆی ونكردووە ؟
تۆ راست دەكەیت كێشەی تێگەیشتن لەشیعر لای بەشێكی زۆری نووسەرانی كەم ئەزمون
حاڵەتێكی زۆر نابەجێیە ، كێشەكە لەوەدایە ئەو گۆڕانكارییەی لەفیكردا روویدا شیعریش
هاو زەمان لەگەل تەواوی كایەكانی تری ئەدەب و فیكر بەرەو كرانەوە هەنگاوی نا ،
بەلاَِم ئەو نووسەرە كەم ئەزموونانە بەشێوەیەكی نامەنتیقی دەرواننە شیعر، بۆیە
دەبینی لەبری كاركردن لەناو فیكرو فۆرمی جیاوازدا ، دێن دەقەكانیان حیكایەتئامێزانە
دەنووسنەوە ، وەك ئەوەی شیعر لای ئەوان لەبری چیرۆك قسەی تری نەبێ ، لەبنەڕەتدا ئەم
جۆرە نووسینە گێڕانەوەیەكی تری واقیعە ، ئەدۆنیس زۆر جەخت لەسەر ئەو جۆرە نووسینانە
دەكاتەوە و دەڵێ : ئەوانەی واقیع دەگێڕنەوە ، ئەوە واقیع نییە ، لەبنەڕەتدا كەس
ناتوانێ واقیع بگێڕێتەوە ، واقیع بەردوام لەجوولەدایە ، ئەوەی ئەوان دەینووسنەوە ،
رابووردووە ، خۆ شیعر بریتی نییە لەگێڕانەوەی رابووردوو ، بەڵكوو شیعر كاركردنە
لەناو دونیایەكی جیاواز بۆ بەخەیاڵكردنی واقیع ، یان نا مەئلووفكردنی مەئلووف ،
بەداخەوە واقیعی شیعر لای بەشێك لەنووسەرانی ئێمە بەڕەوتێكی زۆر ناجێگیردا دەڕوات و
هەست دەكەم بەتایبەتی لەدوای راپەڕینەوە ئەم رەوتە تەواوی نووسینی ئەو گەنجانەی
كۆنترۆڵ كردووە ، بەردەوامی ئەم حاڵەتە بۆ نەبوونی رەخنەی جیدی دەگەڕێتەوە كە
نەیانتوانیوە قسە لەبارەی ئەم جۆرە نووسینەوە بكەن ، خاڵێكی تر كە بووەتە مایەی
بەردەوامی ئەم جۆرە نووسینە ، زۆری رۆژنامە و گۆڤاری بێبنەمایە ، زۆربەی
سەرنووسەرەكانیان لەبنەڕەتدا خۆیان ئەدیب نین و ئەوەی دەیكەن تەنها بۆ پڕفرۆشی
رۆژنامەو گۆڤارەكانیانە ، بەشێكی تری پرسیارەكەت پەیوەندی شیعر بەمێژووەوە ،
بەبڕوای من شیعر كار لەسەر گێڕانەوەی مێژوو ناكات ، خۆ ئەگەر ئەركی شیعر گێڕانوەی
مێژوو بێت ، لەو كاتەدا پێویستمان بە مێژوو نووس نابێت ، من هاوڕانیم لەگەڵ
بۆچوونەكەی بەڕێزت ، چونكە ئەركی شیعر زۆر لەو قورسترە مێژوو بگێڕێتەوە ، نەخێر بەر
لەهەر شتێك شیعر بریتییە لەكاركردن بەدیدێكی رەخنەگرانە و ئینسانیانە و كاركردنە بە
زمان و فۆرمێكی جیاواز لەوەی پێش خۆی ، ئێمە زۆر جار قسە لەسەر ئەوە دەكەین ، ئایا
شاعیرانی ئێستا توانیویانە شاعیرانی پێش خۆیان تێپەڕبكەن ؟ ، بۆخۆی ئەمە پرسیارێكی
قورسە و دەمانخاتە ناو مەعمەعەی جیاوازی زمانی شیعریی نێوان نەوەی كۆن و نوێوە ،
ئەگەر ئێمە قسە لە نەوەكان بكەین ، ئێستا نەوەیەك هەیە كار لەسەر گۆڕینی ئاراستەی
شیعری كوردی قۆناغی شەستەكان كردووە ،بەشێك لەم نەوەیە لەشەستەكاندا لەبری
رەخنەگرانی كورد ئاراستەی شیعریی كوردیان گۆڕی ، لەدوای ئەوانیش لەهەشتاكان
نەوەیەكی دی سەری هەڵدا زیاتر كاریان لەسەر بەفیكریی كردنی شیعر و ئەدەبیاتی ئێمە
كرد ، جێی داخە شكستی ئەدەب و رەخنە وەك چۆن لەشەستەكاندا جێی خۆی بۆ سیاسەت چۆڵ
كردو زمانی ئەدەب بوو بە زمانێكی سیاسیانەی گشتگیر ، ئەم بەسیاسیكردنی زمانی شیعر و
ئەدەبیاتە كاریگەری خەراپی بەسەر دونیای ئەدەب و فیكری ئێمەوە هەبوو ، ئەم شكستە
لەدوای راپەڕینەوە جارێكی تر سەری هەڵدایەوە ،جارێكی تر سیاسەت هەموو بیر و هزریی
ئێمەی كۆنترۆڵ كرد و ئەدەبی ئێمەی تووشی فەوزایەكی بێ سەر و بەركر دەوە ،كە ئێستا
ئێمە دەیان پرسیاری جیدمان لە رەخنە و شیعریی كوردی هەیە ، راستە ئێمە شاعیری
بەتوانامان هەیە ، بەڵام ئەوەی شیعری كوردی ناشرین كردووە ، ئەو جۆرە نووسینانەیە
بەناوی شیعرەوە دەنووسرین و كەسێك نیە ئەم رەوتە بەئاراستەیەكی جێگیردا ببات ،
بەلاتەوە سەیر نەبێت لەم قۆناغەدا دەسەلاِت رەخنە لە رۆشنبیر بگرێت كە بابەتی لاواز
بلاِودەكەنەوە ، خۆی ئەمەیە ئەو مەترسییەی رۆشنبیر یی ئێمە چاوەڕوانی لێدەكرد ،
ئەوەی وایكرد دەسەلاِت رەخنە لە رۆشنبیر و ئەدەبیات بگرێت ، خودی دەسەلاِتە رێ بەو
كەسە نائەدیب و نا رۆشنبیرانە دەدەات لەبری تۆ قسە بكات و بە ئەدیب و شاعیر بناسرێ
، كاتێ سیاسەت قسە لەسەر شیعر و ئەدەبیات دەكات ، ئەوە ئەو مەترسییەیە لەكرانەوە و
دونیابینی ئێمە ، تۆ ناتوانی رێگریی لەبەردەم ئەو جۆرە رەوتانە بكەیت ، ئەوەی كە
دەتوانی كاری لەسەر بكەیت رۆشنبیر و ئەدیبەكانمان مەرجەعی سەرەكییان فیكر و مەعریفە
بێت ، نەك كوشتنی رۆحی شیعر و ئەدەبیات لەناو حیكایەتی سادە و ناشرینكردنی زمانی
شیعریی ، شیعری ئەمڕۆ بۆیە لەو فەوزایەدا دەژی ، خودی فەزای فیكر و رۆشنبیریی ئێمە
لەو فەوزایەدا دەژی ، تۆ بڕوانە تا هەنووكە كەسانێك هەن ئەركی سیاسی و رۆشنبیر لێك
جیاناكەنەوە ، زمانی شیعر و سیاسەت جیاناكەنەوە ، ئەمە گرفتە لەم قۆناغەدا بەدوای
پرسیاری نابەجێوە وێڵبین و نەتوانین خۆمانی لێدەرباز بكەین ، لەهەموو دونیادا ئەدەب
و فیكر هەمیشە لەململانێیەكی قوڵدایە ، ئەو ململانیەیە ئەدەب و فیكر بەرەو كرانەوە
دەبات ، لای ئێمە قسەكردن لەسەر قۆناغی پێش خۆت بەغەدرێك لەمێژووی ئەدەب دەناسێنن ،
تۆ ناكرێ ئەدەبێك بۆ نەتەوە یان بۆ هەرشتێكی دی نووسرابێ و نەتوانی پرسیار و
گوومانی لێبكەیت ، كاریگەرترین دیدو روئیا و وێناكردن و گوومانكردن لە ئەدەب و فیكر
، واتە هەوڵ و برەودان دەگەینێ بۆ بەرهەمهێنانی بیری تازە و فۆرمی تازەی شیعر ،
ئەگەر تۆ گوومان لەدونیا و كوولتوور و ئەدەب و فیكر نەكەیت ، بێگوومان ناتوانی دیدی
نوێ بەرهەم بێنێت ، خاڵێكی دی لەپرسیارەكەی بەڕێزت ، گەڕانەوە بۆ رابووردوو ،
بەبڕوای من ناكرێ ئەدەبیاتی ئێمە كار لەسەر دووبارە گووتنەوەی رابووردوو بكات ،
بەپێچەوانەوە ، دەبێ هەمیشە كار لەسەر بەردەوامی و جێهێشتنی رابوردوو بكات ، ئەوەی
ئێمە دەیكەین و دەمانەوێ بە عەقڵ وروئێای رابوردوو كاربكەین ئەوە سۆزە لەبری عەقڵ
بەو ئاراستەیەماندا دەبات ،ناكرێ ئێمە رابوردوو رەتكەینەوە ، بەلاِم ناشكرێ بەعەقڵ
و فیكریی رابووردوو كاربكەین ، ئێمە بەسوود وەرگرتن لەرابووردوو ،پێویستە بەعەقڵ و
فیكریی نوێ كاربكەین و هەمیشە پرسیارمان لە تەرحەكانی خۆمان هەبێت و بەردەوام
گوومان لەخۆمان و دەقەكانمان بكەین ، ئەوەی ئێمە ئەمڕۆ دەینووسین ، سبەی بەدڵمان
نییە ، ئەمە ئەوە ناگەینێ كە ئێمە دیدی ناجۆرمان بۆ ئەدەب و فیكر هەیە ، نەخێر
ئەگەر وانەبین واتە ئێمە نەمانتوانیوە گۆڕاكاریی لەفیكری خۆمان بكەین ، ئەمە حاڵی
شیعریی ئێمەیە ، نەپرسیار و نەگوومانمان لەدەقەكانی خۆمان هەیە، بۆیە هەمیشە ئەوەی
دەینووسین بیر لەوی دی ناكەینەوە ، بەبڕوای من هیچ كام لە خاوەنی ئەو جۆرە
نووسینانە لەبنەڕەتدا ئەوی دی ناخوێننەوە و هیچ كۆنتاكتێكیان لەگەڵ ئەوی دیدا نیە،
بۆیە هەمیشە شیعر لای ئەو جۆرە كەسانە بریتیە لەگێڕانەوەی ئەوەی رۆژانە دەیبینن و
خەونی پێوە دەبینن .
پ : لەپاش راپەڕینەوە تا كاتی ئەم دیدارەی لەگەڵ بەڕێزتان ، واهەست دەكەم لە
رووی چەندایەتی و چۆنایەتییەوە ستایلێكی تایبەت بەخوێندنەوەی دەقەكانمان بەدی ناكرێ
، شپرزەیەك لە گۆڕەپانی رەخنەمان دەبینم ، ئاڵۆزییەك لەناو فەزای رەخنەدا زەق
بووەتەوە ، ئەمە لەناهوشیاری رەخنەگرەكانمانەوە رێچكەی گرتووە یان تێگەیشتنی ئێمە
بۆ رەخنە ئەمەی خوڵقاندوە
ئەم پرسیارە بۆخۆی درێژەی هەموو ئەو هەوڵاَنەیە بۆ دریًژەدان بە قسەكردن لەسەر
ناجێگیریی رەوتی رەخنەی ئەدەبی كوردی ، بێشك ناسەقامگیریی رەوتی رەخنە ریشەیەكی
قوڵی هەیە و ناسەقامگیری دونیای رۆشنبیری ئێمە وای كردووە نەتوانین رەخنە و
دونیابینی ئەوی دی بەسەر بكەینەوە ، ئەم دەركەوتە ناجۆرەی رەخنەی ئێمە لەساتەوەختی
كوشتنی زمانی ئەدەبیاتی ئێمە لەناو سیاسەتدا سەری هەڵدا ، و ئەدەب لەبری سیاسەت
قسەی دەكرد ، ناكرێ ئێمە لەناو ئەم فەوزایەدا هیچ كام لەو رەخنە جیدیانە نەبینین و
هەموویان لەو گۆشەنیگایەوە تەماشا بكەین كە رەخنەی جیدی لەبنەڕەتدا بوونی نییە ،
هەوڵی باشیش هەیە ، بەلاِم گرفتەكە لەوەدایە زۆر كەمن و لەو فەوزایەدا رەخنەی جیدی
و ناجیدی بەزەحمەت دەناسریًن ، ئێمە لەوەلاِمی پرسیارەكانی تردا زۆر قسەمان
لەناجۆری رەخنە و ئەدەبیاتی كوردی كردو هۆكارەكانمان خستەڕوو ، بۆیە بەبڕوای من
بوونی پرسیاری هەمیشەیی لە رەخنە و ئەدەبیاتی خۆمان كارێكی باشە و دەكرێ بەردەوام
پرسیاری مەنتیقیمان لە رۆڵی رەخنە هەبێ ، ئەوەی رەخنەی ئێمە بەرەو دونیابینی دەبات
، بوونی رەخنەیە لە رەخنە ، واتە ئەوەی " تۆدۆرۆف " باسی لێوە دەكات " نقد النقد "
ئەگەر ئێمە پرسیارمان لە رەخنە نەبێت ناتوانین رەخنەی زانستیمان هەبێ و كاریگەریی
قوتابخانە رەخنەیەكانی دونیای بەسەرەوە هەبێ ، دەركەوتنی رەخنە لە رەخنە لەسەردەمی
نوێدا هۆكارێكی زۆر كاریگەربوو بۆ خوێندنەوەی دەقێكی دی ، واتە رەخنە ، ئەم
دەركەوتە فیكرییە بووە مایەی بەقوڵی تێڕامانی دەقی رەخنەیی و بیركردنەوەیەكی
بەردوام بۆ تایبەتمەندی رەخنە لەدونیای رەخنەی عەرەبیدا ، " محمد ئەفقیر " جەخت
لەسەر دەركەوتنی رەخنە لەرەخنە لە نووسینەكەی نووسەر "عبدالعزیز قلقیلە " " نقد
النقد فی التراپ العربی " كردووە بە هەوڵێكی جیدی و كاریگەر لە دونیای ئەدەبیاتی
عەرەبی دەناسێنێ ، ئەم نووسەرە دەڵێ "هەرچەندە ئەم هەوڵە لەئەدەبیاتی عەرەبیدا
مێژوویەكی دوورو درێژی هەیە ، بەلاِم لێدوان و وێناكردنی فیكری تازە دونیایەكی بەر
فروانی بەتایبەتمەندی رەخنە لەرەخنەدا داوە و ئەدەبیاتی عەرەبی بەرەو كرانەوە و
دونیابینی بردووە " ، ئەوەی وای لەئێمە كردووە دیدێكی رەخنەیمان نەبێت بۆ رەخنە ،
ئەو بێدەنگیەیە بەرانبەر رۆڵی ناجیگیری رەخنەی كوردی لەدونیای ئەدەبیات و فیكردا ،
لەم ناوەندەدا كاتێ قسە لەسەر ناجێگیربوونی رەخنە دەكەین ، هەموو ئەو هەوڵەجیدیەنەش
دەبنە قوربانی دەستی نەبوونی رەخنە لەرەخنە ، دیوێكی تری نەبوونی رەخنەی جیدی ،
بوونی تەئویلاتی شەخسی و جۆری موجامەلەكردنە لەدونیای رەحنەدا ، بەردەوام لەمێژووی
ئەدەبیاتی ئێمەدا بوونی هەبووە ، رەنگە بەشێكی ئەم جۆرە بیركردنەوەیە بۆ فەلسەفەی
بیركردنەوە بە تێڕوانینی سۆز لەبری زانست و عەقڵ بگەڕێتەوە ، لەناو خودی ئەو جۆرە
مووجامەلەیە شەرمێك هەیە هەمیشە بەسەر بیركردنەوەی ئێمەدا زاڵە كە ئەمە بۆخۆی
ریشەیەكی كولتووری كۆمەلاِیەتی قووڵی هەیە ، ئەخلاقیاتی بیركردنەوە و خەیاڵی ئێمەی
لەهەموو جۆرە پرسیارێك و بیركردنەوەیەك موجەرەد كردووە ، بەداخەوە ئەو پرسیارەی
جەنابت بەدڵنیاییەوە بوونی هەیە و بەردەوام بەشانازییەوە كاری لەسەر دەكەین و كەسیش
نییە دەرئەنجامی خوێدنەوەی رەخنەكانی ئێمە بە تێگەیشتنێكی بێ لایەنانە بخاتەڕوو ،
گرفتە لەم ناوەندەی ئێمەدا كاتێك رەخنە لەدەقێك دەگرێت ، خۆ ئەگەر موجامەلەی بكەیت
ئەوە رەخنەگرێكی باشیت ، بەڵام ئەگەر بەدیدێكی رەخنەگرانەی زانستی بوو ،
خوێندنەوەیەكی رەخنەیانەت بۆ كرد ، تەواو تۆ ئیتر رەخنەگرنیت و كەسێكی بێ ئەزمون و
لەبابەتانە دەدەنەپاڵت ، بڕوا بكە كار گەیشتوەتە سەر ئەوەی لەبەرانبەر رەخنەی
ئەدەبی لەدەق تەشهیر بەمن كراوە ، ئەمە حاڵی نووسین و رەخنەی ئێمەیە ، كێ رەخنەگری
جیدی و كێ نووسەری جیدیە ، كێشەكە لەوەدایە ئەمڕۆ بەگشتی كار لەسەر دەقی ناوازە
دەكرێ ، ئەمەش بۆخۆی حەقێكی مەشروعە تۆ قسە لەو دەقە ناوازانەی "شێركۆبێكەس ، لەتیف
هەڵمەت ، بەختیار عەلی ،شیرزادحەسەن،رەئوف بێگەرد، عەتا محمد ، كاروان كاكەسوور ،
یوسف عزدین و دەیانی تر بكەیت ، بەڕاستی هێندە كەسانی بێ ئەزموون خۆیان خزاندووەتە
ناو هاوكێشەكەوە كە زۆر بەزەحمەت دەتوانی كار لەسەر ئەو هەموو دەقە بكەیت ، بەڵام
لەهەمان كاتدا حەقوایە ئاوڕ لەدەقی نووسەرە گەنجاكانیش بدرێتەوە ، ئەمەش بۆخۆی
ئەركێكی مێژووییە و زەروریە ئاوڕ لەو نەوەیەش بدرێتەوە ، خۆ لەبنەڕەتدا كە نەوەیەك
دەردەكەوێت زۆر گرنگە ئاوڕێكی رەخنەگرانەیان لێبدرێتەوە ، هەر هیچ نەبێت بۆ ئەوەی
بزانین ، ئەوان چ تەرحێكی فیكری تازە لە بابەتەكانیاندا هەیە ، ئایا ئەو دەقانەی
ئەو نووسەرە گەنجانە بۆنی ململانێی فیكریی لێدێت و دەتوانین ئەو دەقانە
بەمیرتگرەوەی ئەدەبیاتی پیش خۆیان بژمێردرێن ، بەبڕوای من ئەمەش ئەركی رەخنەیە ،
لەدونیای ئەدەبیات و فیكردا ئەوە رەخنەیە دەبێتە تاكە مەرجەعی بیركردنەوەی جۆراوجۆر
بۆ ناساندنی دەقی سەركەوتوو خاوەن دیدی نوێ بۆ بەرەوپێشەوەبردنی رەوتی ئەدەب و
فیكری ئێمە ، بە واتە ئەگەر رەخنە نەبێت ئێمە ناتوانین تەرحی تازەمان هەبێ و
ناتوانین گوومان لەبیركردنەوەی رابوردوومان بكەین ، هەموو دەقێك گرنگە تۆ گوومانی
لێبكەی ، ئەگەر گوومانكردن نەبوو ، پرسیاری نوێ و بیركدنەوەی تازەش نابێ و ململانێش
سەرهەڵنادات ، هزری خۆرئاوا لەرێی ململانێی فیكریی و رەخنەی جیدیەوە ئەو هەموو
قۆناغەی بڕی ، خۆ ئێستاش بەردەوام رەخنە و تەرحی فیكری تازە رۆڵی كاریگەری لە
ئەدەبیات و فیكری ئەواندا هەیە ، كێشەكە لای ئێمە لەوەدایە ئەگەر رۆژێ لە رۆژان تۆ
حەرفێكت فێركردم ئیتر من ناكرێ رەخنە لە دەقەكەی تۆ بگرم یان دیدێكی تازەم بۆ
دەقەكەی تۆ هەبێ ، ئەمە كاریسەیە ئێمە هاوڕێیەتی بكەینە قوربانی فیكر و فلسەفە ،
ئەم جۆرە تێگەیشتنە نیشانەی كەئەزموونی ناهوشیاریی فیكریمانە كە ناتوانین خۆمانی لێ
رزگاربكەین ، هەتا "دیكارت " انە گوومان نەكەینە پێوەر بۆ تەرح و بابەتەكانمان
دڵنیابە ناتوانین هەنگاوێك بەئاراستەی فیكری تازەدا بنەین ، هەتا ململانێیەكی
زانستیانەی قوڵ لەئەدەبیات و رەخنە و فیكری ئێمەدا نەبێ ، دڵنیابە رەخنەی ئێمە
لەخۆمانەوە بۆ خۆمان دەبێت .