جیاوازی (رەمز) لەنێوان كایەو.. دیدەكانی دی لە قەسیدەی
(تۆ ئەتوانی بە قومێ‌ ماچ بمخەیتەوە هەڵقوڵین!) ی شیركۆ بێكەس


دانا عەسكەر

پەنابردن بۆ سمبوڵ لە قۆناغێكەوە بۆ قۆناغێكی دی،جیاوازیی لە داڕشتن‌و گوتن‌و جۆری سمبوڵدا هەیە، بۆ ئەوەی لەدیوە شاراوەكەی ژیانەوە زمان بكەین بەو بكەرە ئەكتیڤەی كەلەنێوان دال‌و مەدلوولدا بە پەیوەندییەكی رۆحییەوە گرێبدەین و.. هەوڵَبدەین(رەمز) بكەین بەو كایەی زیندووەی كەدەكرێ‌ لە هەر زەمەن‌و زەمینێكدا زمان بكات بە گەیەنەری سەرەكی بۆ بەستنەوەی شكستییەكان بەرەمزییەتەوە.
جاك لاكان دەڵێ‌.(( بێشك رەمزییەت بەپێی ئەوەی بنەمایەكی فەرزكراوە ، بنەمایەكە هەردووكایەی دال‌و مەدلوول بەیەكەوە گرێدەدات، لەگەڵا ئەوەشدا بۆمان دەلوێ‌ جیاوازی لەنێوان دال‌و مەدلوولی دروستكراو هەست پێبكەین.)).
كەواتا دەتوانین جیاوازی نێوان رەمز‌و.. خەون لەوەدا بخەینەڕوو.


یەكەمیان: حاڵەتێكی رۆحییەو لەدەرئەنجامی ململانێی سیاسی‌و كۆمەلایەتییەوە دەچێتە قۆناغی شكستی ‌و تێكشكانە بنەڕەتییەكانی رۆحەوە.
دووەمیان: لەئاكامی ململانێی و قوڵبونەوە بە ناخی رووداوەكان‌و شیكردنەوە دەرونیەكان لەناو خودی وێنەی بون ‌و نەبووندان دەبێتە دووبارەبوونەوەی بەرهەمی وێنە زەینییەكانی ناخی مرۆڤ، لەگەڵا ئەوەشدا زۆرجار لە فۆرمێكی رووكەشی لە وێنە ناهۆشیارییەكەیدا، لەسنوری پێش هۆشیاری خۆی دەخاتەڕوو ، بەم پێیە گواستنەوەی(رەمز) پێكهاتەیەكی لاواز لە خۆدەگرێت‌و ئەم وێنە لاوازە دەبێتە پەردەپۆشێك بۆ خودی سمبوڵا‌و لەگەڵا مەدلوولدا پەیوەندییەكی ناسەقامگیر دروست دەكات، بۆیە لەنێوان ئاگایی و بێ‌ ئاگایی زماندا دوو شێواز لە رەمزو.. كاركردن بەكایەی رەمزپراكتیزە دەكرێ‌.
یەكەم: ئەو زمانە نائاگایەیە كە زۆرجار لەجیاوازی دارشتندا گوزارشت لە خەون‌و نائاگایی دەكات.


دووەم: ئەو تێكشكانە رۆحییەیەكە گوزارشت لەو جیهانە لەدەستچووە دەكات كە پێشتر لەنێوان دوو توخمی دژ بەیەكداچووەتە قۆناغی پراكتێكەوە، بۆیە دەكرێ‌ هەوڵبدەین چەمكی سەلیقەیی لەشرۆڤەكردنی سمبوڵدا بەئاگایی زمان لەناسینی توخمەكاندا بابەتیانە بخەینەڕوو، بەمەش دەبێت پشت بە كایەی ململانێ وەك بەدەستهێنانی پێگەیەكی كۆمەڵایەتی كە دەبێتە بەشێك لەو گەڕانەی كە هەمیشە لەنێوان تاك ‌و بوندا لەشەڕێكی بەردەوامی جیاوازدا بێت، جیاواز لەوەی قۆناغی بیركردنەوە بە ململانێەكی جیاوازدا گوزەر دەكات، بۆیە دەبێ‌ بزانین گرنگی لە هەر قۆناغ‌و سەردەمێكدا گرێدراوی گۆڕانكاریی كۆمەڵایەتی و سیاسیە، بۆیە بەمەبەستی ململانێی نووسەر بۆكاركردن لەنێو كایەی سمبوڵدا بەهەوڵی گۆڕانكارییە بنەڕەتیەكان، مەدلوول دەخاتە ژێر كاریگەری زەمەنی رستەوە ، كە خۆی لەپێناسەی (لغز) ناشارێتەوە، بەمەرجێ‌ لەچوارچێوەی رستەكاندا خۆیان لەسیاقی مانادا ، كورت نەكەنەوە ، بۆئەوەی ماناكان، زمان بیانكات بەو مەدلوولەی ئەگەری خۆ تەماویكردنی پێوە دیاربێت، ئەم خاڵە دەبێتە سەرەتایەكی مكۆم بۆ بونیادی زمانی دەربەست‌و خاڵی ئەفسانە، بۆیە مەدلولی كۆتایی كە گەڕان بەدوایدا بەردەوامە، بەدەرە لەریشەكانی فیكر، لەبەرئەوەی پەیوەندییەكی توندوتۆڵی بەخودی حەماس و توندوتیژییەوە هەیە، ئەوجار دەقی شیعری لەرێی زمان‌و خەیاڵا وستاتیكاوە رەمز دەكات بەوكایە دەلالییەی كە لەرێی ماناوە جیاوازیەكان لەنێوان ئاگایی زمان‌و بێئاگایی عەقڵدا دەخاتەڕوو، لێرەوە وەزیفەی سمبوڵ دەبێتە بەدیارخستنی چەمكی بەڵێن و خستنەڕووی زمانی ململانێ لەگەڵا هاودژەكانی بواری فیكر و فەلسەفە، بۆئەوەی جیاوازی رەمز لەنێوان هەست و مەبەستدا بخەینەڕوو، دەبێ‌ ئەوەش بڵێین هەمو حاڵەتە مەبەستدارەكان نابنەحاڵەتی هەستداری، بەهەمان شێوە، حاڵەتە هەستدارەكان نابنە حاڵەتی مەبەستداری ، بەڵام پەیوەندییەكی تێكهەڵكێش لەنێوانیاندا هەیە ، هیچیان بەبێ‌ ئەوەی تر ناتوانن بەمەبەستی ململانێی لەگەڵا خودی واقیع پەیوەندی نێوانیان ببێتە پەیوەندییەكی زهنی، ئەگەر هەست وەك حاڵەتێكی عەقلانی لەنێوكایەی توانا فیكرییەكان، پەیوەندی توندوتۆڵترنەكاتەوە، بۆیە دەگەڕێینەوە سەر ئەوەی(سمبول) لەرێی كایە هۆشدارێی.. مەبەستدارییەكەیدا كاری گەیاندنی مانای زمان‌و خەیاڵ ، بەهەندێ‌ حاڵەتی ناهۆشیاری مێشك و دیاردەی عەقلانی هەست دەبەستێتەوە.
جۆن سیرل دەڵێ‌..(( كاتێ‌ ئامێری كۆمپیوتەرەكەم دەكوژێنمەوە هەموو وێنە .. وشەكان وندەبن، بەڵام لە واقیعدا وێنە و وشەكان بوونیان هەیە)).


كەواتا دەگەینە ئەو ئاكامەی جیاوازی نێوان وێنەی واقیع .. وێنە هەستیەكانی عەقڵی ئینسان لەگۆڕانكارییەكی بەردەوامدایە، ئەم بەردەوامییەش هەمیشە لەرێی ململانێی فیكریی .. زمانەوانیەوە برەو بەخۆیان دەدەن.
كەواتا شتێك هەیە لە زاكیرەی ئێمەدا، بەنەبینراوی هەستی پێدەكرێ‌.. بەنەبینراوی كاری پێدەكرێ‌، نمونەش خەیاڵا ‌و زمان و عەقڵە، كاتی بیریشی لێنەكەیتەوە ئەو هەمیشە لەململانێدایە لەگەڵا بوون، بەهەمان شێوە هەندێجار لەواقیعدا بەبینراوی ئەوەی تۆ هەستی پێدەكەیت، دەبێت هەبێ‌ ، نییە!!.
لێرەوە جارێكی تر لە بەئاگایی زمان و ستاتیكای خەیاڵەوە رەمزییەت دێت خۆی دەخزێنێتە نێو كایە رۆحییەكانی زەروورەتەوە، بەمەش شێوەزمان، بكەری یەكەمە لە پاراستنی وێنە و دینامیكییەتی چەمكی سمبوڵا و ئاوێتەكردنی بە واقعێكی شێوێنراو، بۆیە هەندێجار بەناچاری لەژێر فشاری واقعێكی نەخوازراو.. سمبوڵ ، لەنێوان وێنەیەكی جەبری تێر بەمەرجەكانی بونیادی زمان و كاریگەری حاڵەتە دەرونی و كۆمەڵایەتیەكان، نوسەر لەوێنەی شیعریی و ستاتیكای خەیاڵا و فەنتازیای زمانەوە تووشی زمان و وێنەی گوتار ئامێز لەداڕشتنی دەقدا دەبێتەوە، بەدیوێكی تر هەر واقیعە لەوێنەیەكی ناجۆری توندوتیژیی دەخەمڵێنێ‌ و هەوڵدەدات جوانكاری وێنە و زمانی شیعریی لای شاعیر وێنەیەكی حەماسی گوتارئامێز بێت .


ئەگەر بەدیوێكی تردا باس لە زەروورەتی رەمز وەك كایەیەكی پێویست لەنوسینەوەی دەق و قسەی رۆژانە بكەین، دەبێ‌ ئەوەش بزانین قسەكردن بە زمانی رەمز لە رێی هەستەوە ، وەك دیاردەیەكی سایكولۆژی كێشەكان دەخاتەڕوو ، لێرەوە كایەی هەست توشی حاڵەتی هاوشێوەی نەشتەرگەریی توڕەبوون لە ئاستی مێشكدا دەبێت، هەربۆیە رەمزییەت لەم حاڵەتەدا لەنێوان چەمكی ئاگایی و بێئاگایی زماندا توشی حاڵەتێ لە قاڵبدراوی زمان و خەیاڵا دەبێت، زمانی شیعرییەت دەبێتە زمانێكی تاك رەهەندو، هەموو وێنەكانی زمان لەچوارچێوەی واقیعی ژیان خۆی حەشاردەدات و لەبەردەم كێشە‌و رووداوەكان توشی ململانێەكی دارێژراو لەچوارچێوەی توندوتیژی دەبێت، بەدیوێكی تر زمان دەتوانی لەچوارچێوەی وێنە ‌و ریتمی مۆسیقاوە وێنەیەكی رۆمانسی و زمانێكی فرە رەهەند بە رەمز .. وێنە شاراوەكانی مانا ببەخشێ‌.
ئەوجار جیاوازی نێوان ئەم دوو تێڕوانینە، لەجیاوازی جۆری مامەڵەكردنی عەقڵا‌و فەنتازیای زمان.. ستاتیكای خەیاڵدا بەدەردەكەوێت، دواتر ئاریشەی ئەمجۆرە هەڵسوكەوتانە بەدەرجە یەك ، لەئیفرازاتی كۆمەلایەتی و دەسەڵاتی ئایدلۆلۆژیا خۆی دەخاتەڕوو، بۆیە ئێمە ناتوانین راستەوخۆ كۆی رەهەندەكانی رەمز لە سیاقی میژوی واقیعی سیاسیدا یەك خوێندنەوەی تایبەتی بۆبكەین، بۆیە رەمز لە هەر گوندێكدا گوزارشت لە بچوكی و پانتایی مەودای تێگەیشتنی ئەو گوندەدا پێناسەی خۆی دەكات و رەمزییەت هەر ئەوەندە بڕدەكات. بۆیە دەبی لێرەوە بیر لەو لە حزەیەبكەینەوە كە هەست لە واقیعی ژیاندا، كار بۆ بوونی شتەكان دەكات، دیارە لێرەدا پرسیارێكی دی دێتەپێشەوە، ئایا چۆن عەقڵا كاردەكاتە سەر جەستە‌و ئەم هەست پێكرنە دەبێتە هۆكارێك بۆ گەیاندنی ماهییەتی رەمزییەت لەم مەودایەی كە خەیاڵا زاڵا دەبێت بەسەر حەتمیەتی واقیعدا؟،

 
یاشتێك هەیە وەك وێنەی سنورێك ، رەمزییەت بكاتە هاوكێشەی جیاوازیەكان لەنێوان گەیشتن بە دۆخی بەر لەشكستیەكان؟ یاخود رەمزییەت مەرجە رەهەندێكی حەماسی لە خۆبگرێت؟ بۆیە دەتوانین جارێكیتر بگەڕێینەوە سەرهاوكێشەی هۆكار.. مەبەست لەگەیشتن بە خاڵی(دال) لەسیاقی كامڵبونی عەقڵا ، لەكاتێكدا عەقڵا هەمیشە لە پەیوەندییەكی بەردەوامدایە لەگەڵا دەوروبەر، كەواتا بەشێك لە رەهەندەكانی رەمزییەت لە خودی واقیعەوە دەبنە ئەزمونگەریی دید‌و وێنەی جیاوازی بابەتیانە، بۆئەوەی لەسیاقی دەقی شیعریدا رەمزییەت بە هەموو ماناكانیەوە لەنێوان.. زەمەن.. زەمینی تایبەتی خۆیدا بخەینەڕوو ، هەوڵدەدەین لەجیاوازی دالەكان شێوازی سمبوڵا لەنێوان واقیع وەك پانتاییەكی زمانەوانی مەوداكانی خەیاڵا.. عەقڵا وەك میكانیزمی بەگەڕخستنەوەی مەودا جیاوازەكانی بیركردنەوە بخەینەڕوو، كەواتا وێنە.. خەیاڵا لای شاعیر لە نوسینەوەی دەقێكی شیعریی جیاوازە لەوێنە و خەیاڵی ئامێرێكی ئەلكترونی ، بۆیە رەمزییەت لەوێنە و خەیاڵی شاعیردا تەواوی معادەلە واقیعیەكان رەتدەكاتەوەو .. لەهەستی ئینسانەكاندا دەبێتە هۆكاری زاڵبونی دەق وەك چڕبونەوەی حاڵەتێكی سۆزداریی خەیاڵ ئامێز لەچوارچێوەی تێكشكانی زمان لەناو سیحر‌و ستاتیكا و فۆرمی وێنەی شیعریی، بۆئەوەی لە هەر دەقێك یاخود شێوازی بیركردنەوەو جیاوازی رەنگەكان سەبارەت، بەرەمزییەت و بەكاراكردنی چەمكی خەیاڵا لەنێوان زمان.. عەقڵا... واقیع ، شیعر دەكەین بەو كایە سیحرئامێزەی هەمیشە رەمزییەت و خەیاڵا .. فەنتازیای زمان دەكاتە مەیدانی ململانێی خەیاڵا .. فیكر.. قاڵبونەوە لەنێو رەهەندەكانی ژیان.


گەیشتن بە دەرئەنجامی ململانێكان هەوڵێكە بۆ بێسنوركردنی مەودای زمان‌و پەنابردن بۆ دوایین تێهەڵكێشەكانی ئەو معادەلە تەمومژاوییەی كە پێیدەوترێ‌ رەمزییەت ، بەشێكە سنورداركردنی ئیحساس‌و.. قبوڵنەكردنی فیكریی جیاواز, بۆیە سروشتی رەمزییەت خۆی لەنێوان تیڕوانینە جیاوازەكانەوە دەخاتەسەر ئەزمونی تێكشكانی زمان.. گرژیی واقیع، بۆئەوەی لە نزیكەوە نمونەیەك لەو دەقانەی كە رەمزییەتیان كردووە بەسیحری گەیشتن بە بۆچونەكان، ئەو دەقە شیعریەی كە دەرئەنجام پشتی بە كایەی رەمزییەت بەستووە، ئەو دەقەیە قسە بەو دونیا ئەفسوناویە دەكات ،
دەقی شیعریی(تۆ ئەتوانی بە قومێ‌ ماچ بمخەیتەوە هەڵقوڵین!) ی شاعیر شێركۆ بێكەس.
بەر لەوەی قسە لەدەقە شیعرییەكەی شێركۆ بێكەس بكەم، دێم لەبەرانبەر بەكارهێنانی..(تۆ) لەناونیشان و شۆڕبونەوەی ناوەرۆكی دەقەكەوە ، دەگەڕێمەوە سەر پەیوەندی نێوان كایەی مەبەست و هەستكردن لەجۆری بیركردنەوەی شاعیر، بۆیە جیاوازی نێوان شوێن.. زەمەن.. رەمزییەت .. ئالییەتی گونجاندنی مەودای نێوان جیاوازییەكان دەخەینەڕوو، هەندێجار ئەو شوێنانە لە ناشوێن.. زەمەندا بە بەردەوامی لە ململانێەكی بی كۆتایدان، هەندێجاری دی (من) لەچوارچێوەی دەقدا، منێكی ونە، بەڵام بەهۆی وەتەرەكانی دەنگ.. زەمانەوە من دێم لەنێو رستەیەكدا وەزیفەیەك بۆ بوون دروستدەكەم.
جۆن سیرل دەڵێ‌.. (( كاتێ‌ من جۆرێك لەو وەتەرە دەنگدەرانە لەشێوازی وشەیەكی ئاساییدا دەردەكەم ، كەواتا من كردەیەكی وشەیی ئەنجام دەدەم)).
بۆئەوەی لەشێوازی وتن و بەدەنگداركردنی وشەكان بكۆڵێنەوە، دەبێ‌ ئەوە بزانین شێواز‌و كامڵكردنی پێكهاتی وتن لەپانتایی مێشكدا خەیاڵا‌و هۆشمەندی مرۆڤە. ئەو پێناسەیە دەستەبەر دەكات.


بۆیە ئەوەی مرۆڤ كاری لەسەردەكات ئەو هەستە بزوێنەرەیە كە هەمیشە لەبەرانبەر پرۆسەی گومڕایی و بەد حاڵیبوندا،پشت بە بكەرێكی گونجاو (فەریاد رەسێك) بۆ رسكانەوەی ژیان بەمانا مرۆڤایەتییەكەی دەبەستێ‌.
شێركۆ بێكەس دەڵێ‌ ..(( تۆ ئەتوانی سەر لەنوێ‌ شینم بكەیتەوە)، تۆ ئەتوانی گەڵایەكم، یان بزەیەكم بۆ یادگاری ئەم رسكانەوەیە بدەیتە دەست (با) یەكی گەنج ‌و خۆیشم بەدەم تریفەی شیعرو شەونمەوە بدەیتەوە لەبەرۆكی ژیان!)) یەكێك لە هۆكارە گرنگەكانی سەركەوتویی دەق ‌و مانەوەی بەزیندویی ، تێڕوانین ‌و خوێندنەوەی فرە رەهەندییە، گرنگیدان بە دەقی سەركەوتوو لەو سونگەیەوە دەبێت كە چەندین خوێندنەوەی جیاوازی بۆ بكرێت، یاخود گەڕان بەدوو مانای دیار لەمجۆرە دەقانەدا ، ئەو تێڕوانینە جیاوازیە كە هەر نوسەرێك بەدید‌و بۆ چونێكی جیاوازەوە مامەڵەی لەگەڵدا دەكات.
گرنگی دەقی كراوە، لەوەدایە خوێنەر توشی سەرسوڕمان بكات(تۆ ئەتوانی سەر لەنوێ‌ شینم بكەیتەوە).


ئەگەر وردتر لە ناوەڕۆك ‌و ئاماژەی ئەم دێر شیعر بڕوانین ، ئەوا چەندین رەهەندی فیكریی جیاوازی هەیە، لەوانە رەهەندی رۆمانسی ، فەلسەفی ، سیاسی، كۆمەڵایەتی، هەریەك لەم كایە سروشتیانە لەپێگەیەكی زمانەوانی بێ‌ شوێن و بی زەمەندا كاری خۆی لە چوارچێوەی سروشتی زمان و هەستدا رەمزییەت دەكات بەپێدراوی زمانەوانی، كە جیاوازی نێوان واقیعیەت و رەمزییەت دەخاتەڕوو، ئەوەی شاعیر ئاماژەی پێداوە مەدولوولی (تۆ) یە دەیخاتە خزمەت خاڵی(دال) ەوە، بۆئەوەی بزانین جیاوازی شینبون لەنێوان دوو جیهانی جیاواز چ پێدراوێكمان دەخاتە بەردەم رەوتی ژیان، هەردوو جیهان لەم كۆپلە شیعرەدا جیهانێكی (ون) ن، كەواتا مێژوی شینبوون دوو جیهان، لەسیاقی زەمەن و زەمینێكی نادیاردا لەچوارچێوەی فەنتازیای زمان.. خەیاڵا.. رەمزییەتەوە دەرسكێ‌، ئەوەی لەم كۆپلەیەدا رۆح دەخاتە جەستەی ژیان ، هێزێكی بێ‌ روخسار‌و گوتنێكی بێ‌ دەنگە، كەواتا ئاڕاستەی گوتن و هێز پەیوەندی بەهێزی هەست و مەبەستەوە هەیە، كە دەرئەنجام هێزی عەقڵا بەشێكی پەیوەندی بەخودی بكەرەوە هەیە، بەشێكی تری پەیوەندی بەهەست و ئەو كایانەی كە دەبن بەشت لەدەستنیشانكردنی ئاماژەكان، بۆیە جەوهەری هەست بە قوڵایی جیهانەوە گرێمان دەدات‌و .. ئاماژە بەو ململانێیەمان دەدات كە بەردەوام لە هەوڵی مانەوەداین ، بێگومان لەناوەڕۆكی هەر دەقێك جۆرێك لەنهێی و ئاماژەی تەمومژاویی هەیە نوسەر هەوڵدەدات خوێنەر توشی سەرسوڕمان و گەڕانێكی بەردەوام بكات، بۆ گەیشتن بەشێوازێك لە ململانێ‌ لەگەڵا گۆڕانكاریی زمان و پێشبینیەكانی دیدا، نوسینەوەی هەر دەقێك مێژوو .. زەمەنێكی جیاواز‌و شوێنێكی بێ‌ جولەی تایبەتی خۆی هەیە، كە رەنگە زۆرجار مومكین نەبێ‌ ئێمە بتوانین ئەو رەنگ‌و دەنگ و شوێنە دیاریبكەین، بەڵام خودی مێژوی ئەو دەقەیە ، بەجۆرێك لە جۆرەكان مێژویەكی زمانەوایی نەبینراوی تایبەتی هەیە، كەلەچوارچێوەی گۆڕانكاریەكانی(ئەو) ی ون، سروشتی بێ‌ روخسار ‌و بێ‌ ئەرزشی مێژویەك لای تۆ دروست دەبێت، جگە لە شیعر كەسی تر ناتوانێت تەفسیری جۆراجۆری بۆبكات، شیعر بۆیە زیندوە بەردەوام رونكردنەوەی جیاواز دەداتە دەست بەردەوام هێزێكی رچەشكێنە ، جگە لەمێژوی سەروەری شیعر هیچ مێژویەكی تر ناگرێتە خۆی.
بۆئەوەی جیاوازی لەنێوان عیشق و عەقڵدا بخەینەڕو، دەبێ‌ بیر لەوە بكەینەوە هەمیشە هێزێك لەنێوان ئەم دوكایە سروشتیەدا هەیە ‌و گومان دەخاتە ئەو پەیوەندییەوە، ئەویش جۆری پەیوەندی و ئاڕاستە جیاوازەكانی ئەم دوو بونە فەرزكراوەیە بەپلە یەك، كە ئێمە نەمانویستوە عەقل ‌و عیشق بەیەك بگەیەنین ، دێین دەڵێن.. (تۆ ئەتوانێ‌ سەرلەنوێ‌ شینم بكەیتەوە..) .
لەسەرەتاوە ئاماژەم بەوەدا ..(تۆ) ئاماژەیەكی رەمزی غائیبی جوانە، نووسەر بۆ گەیشتن بە ماهییەتی ململانێ ، دێت بەچەند دیوێكدا ، رەمز دەخاتە خزمەتی دەقەكەیەوە، ئەوەی لای نوسەر ئاماژەی پێنەدرابێ‌ ،یاخود كۆی شاعیرانی ئێمە، ئەو دابڕان ‌و توڕەبوونەیە كە هەردوو كایەی عەقڵا ‌و خۆشەویستی گرتوەتەوە، كەواتا دەتوانین ئەو دابڕانە بخەینەڕوو(تۆ) لەتێگەیشتنی نوسەر (عەقل)ە ، (م) میمی منی ونە كە پێو یستم بە (تۆ)ی عەقڵە ، بۆئەوەی جارێكی تر شینم كەیتەوە، توڕەبونی عەقڵا ‌و عیشق ، توڕەبوونی مێژوی رۆشنگەریە لە رۆح.


بەدێوێكی تر گەڕان بەدووی عیشق لەشێوەی فریادرەسێك هۆكارێكی ترە بۆ گەیشتن بە وێنەیەكی كراوە لە تێگەیشتن لە هەست و زاڵبونی ئاگایی زمان كە دەبێ هەمان كاردانەوەی بۆ عەقڵا هەبێ ، بەمشێوەیە رەمزییەت لەنێوان خۆشەویستی.. عەقڵا دەبێتە پرۆسەیەك بۆ چڕكردنەوەی ململانێنی مەدلوولی (ون)‌و..(دال)ی لێكنەگەیشتوو.
لێرەوە دەگەینە بڕوابوون بەوەی شیعر لە حاڵەتی گۆڕینی پەیوەندییەكانە بەسیستمێكی جودا لەوەی واقیع ‌و دەرئەنجامە نەگۆرەكان بەرهەمی دێنن.
شیعر بەردەوام لە هەوڵی گەڕانە بەشوێنە سەختەكان ‌و بەهارمۆنیكردنی ژیان، ئەركی شیعر لە ناشوێن و زەمەن ، شوێن و زەمەنێك دروست بكات لە نەبونی ماناو قەناعەتەوە بمانگەیەنێتە ناكۆتایی گەڕانێكی باوەڕپێكراو ، كەواتا دەبێ‌ ئەوەش بزانین ئەركی شیعر تەنها گواستنەوەی دەنگ و زمان نییە لە خەیاڵەوە بۆ واقیع ، یاخود بەپێچەوانەوە ، بەڵكو گوزارشتكردنە لە پەیوەندی هەست بە عیشق.. خۆشەویستی .. عەقڵا و گرێدانی بەو معادەلە سیحرییەی كە دەبێتە رەمزییەت ‌و خاڵی(دال) دەستنیشان دەكات‌و هێز‌و هاوسەنگییەك دەخاتەوە بەری شیعر و عەقل دەخاتەوە بەری رێچەكەكان.
ئەوەتا شێركۆ بێكەس دەڵێ‌ :
( تۆ ئەتوانی ، جارێكی دی ئەتوانی ئەم خۆڵەمێشە تاریكە هەمدیسان لرفە لرف داگیرسێنیتەوە).
پێكهاتێكی تری زمانی شیعرییەت، گەیاندنی توانا عەقڵانی و هەستدارییەكەیەتی لەرێی باوەڕهێنان و خۆشەویستیەوە رەگ دادەكوتێ‌.
فرۆم دەڵی..( راهێنان لەسەر هونەری خۆشەویستی ، پێویستی بەراهێنان هەیە لەسەر باوەڕداربون).


بۆئەوە لە هەوڵی بەوەڕداربوندا بین ، پێویستە خۆشەویستی بە چەمكە گشتگیرییەكەی بخەمڵێنین ، بەو مانایەی بەرلەوەی تۆ كەسێكت خۆش بوی، دەبێ‌ لە هەوڵی ئەوەدابێت خەڵكیش تۆی خۆش بوێ‌ ، ئێمە لە خۆشەویستیەوە تێكەل بە بوون دەبین، بۆیە دەكری لەو تێگەیشتنەوە مامەڵە لەگەل خودی بوندا بكەین ، شێركۆ بێكەس دەڵێ‌(تۆ ئەتوانی ئەم خۆڵەمێشە تاریكە هەمدیسان لرفە لرف داگیرسێنیتەوە).
دەگەڕێینەوە سەرئەوەی شیعری سەركەوتوو لەهەست و مەبەستەوە دەرژێتە نێو فەرهەنگی خۆشەویستی ، لەبەرانبەردا ، بێ‌ ئەوەی خۆشەویستی و عەقڵا لەو توڕەبوونە رزگاریان بێت، باوەڕداربون دەبێتە فاكتەرێك بۆ دروستكردنی ئەو باوەڕ بە خۆبونەی كە شاعیر وەك حەقێك بە خۆی دەدات‌و دەڵێ‌.. ( باڵا لەم گۆڕانیە گرمۆڵە‌و كەسیرەیە بڕوێنیتەوە) باوەڕهێنان بە هێز‌و ئەركی خود لەبەرانبەر هەستی(دال)دەبێتە ئەگەری رزگاربونی لە توڕیی عیشق و عەقڵا، كە پێموایە تا ئەم لە حزەیەش ئەو ململانێیە بەردەوامە، بۆیە لە عیشقدا خەیاڵا .. ستاتیكا.. فەنتازیای زمان كار لەسەر تاك رەهەندی عیشق دەكەن و عەقڵ لەچوارچێوەی ئەم رەوتەدا لە ململانێەكی قوڵی ناو خودی كایەی ئەخلاقییەت و گەڕانەوەی سۆزە بۆ سنورەكانی عەقڵا، لێرەدا بۆمان دەردەكەوێ‌ هەمیشە زمانی شیعریی لای شاعیرەكان جیاوازە لەتێڕوانین ‌و بۆچونی خەڵكانیتر.
بۆیە دەبینین ئەو جیهانبینیەی لای شێركۆ بێكەس لە تێگەیشتن لە سنوردارێتی شیعر، هەمان سنورداریی چەمكی عەقڵییەت و مرۆڤایەتییە، بۆیە بەوپەڕی باوەڕهێنانی بەوی دی (تۆ) دەڵێ‌..( تۆ ئەتوانی....هتد).
بۆیە ئێمە پێویستمان بەو جیهانە بێ‌ سنورو .. بەربڵاوەی زمانە، كاتی سنوری توەڕبون و مۆڕاڵی دۆگمایی تێكدەشكێنی، شێركۆ بێكەس ئەگەر چی لەنەوەی شەستەكانی سەدەی بیستەمە بەڵام بەشیعرو زمان تا هەنووكەش یەكێكە لەو شاعیرانەی كۆمەڵگای كوردی دەبێ‌ شانازی پێوەبكات، چون بەڕاستی زمانی شیعریی و.. فەنتازیای زمان لەبەرخودانێكی بەردەوامە لەگەڵا عەقڵا و بێسنوداری مەودای عەقڵا، شێركۆ بێكەس ئەگەرچی وەك خۆی دەڵێ‌..( من وەكو ‌و سوتانی شاخ‌و ژن كۆنم) بەڵام وەك خودی شیعر لە گوتندا جگە لەشیعر كەسی تر لە خۆی بەگەورەتر نازانێ‌ ، تازەبونەوەی زمانی شیعر لای شێركۆ ، تازەبونی ئەو خەونانەیە كە لەنێوان ژیانی كەسێكی غائیب .. ماچی " تۆ"دا دێتە هەڵقوڵین.
شێركۆ بێكەس دەڵێ‌:
(( كۆنم لەگەڵا ئاپورەی خەمی
خەڵكا، وەلێ‌ تازەم وەك ئەم
شیعرەم)).


ئەوەی شێركۆ بێكەس لەم تێكستەدا ئاماژەی پێدەدات جگە لەوەی باوەڕهێنان بێت بە كارەكتەری (تۆ) لەهەمان كاتدا دەتوانین بڵێین پرسایریشە لەو كارەكتەرە .
بۆیە لە روانگەی هەندێ‌ كەسەو كارەكتەری (تۆ) رەنگە دەسەڵات بێت، بۆیە پرسیاركردن سەبارەت بە چۆنێتی دەسەڵات لەڕوانگەی (فۆكۆ)وە تەنها لە چوارچێوەی كاریگەرییەكانی دەسەڵاتدا دەیانهێلێتەوە. بۆئەوەی بەردەوام بیرمان نەچێ‌ ژیان شەڕو ململانێیەكی بی سنورە لەگەڵا كایەی سروشتی .. مەعریفی .. كۆمەڵایەتی .. سیاسیەكان ، ئەوەی لێرەدا پێویستە قسەیان تیا بكەین خودی ململانێی شێركۆ بێكەسە لەگەڵا زمان و لەهەوڵی بەردەوامی تێكشكانی زماندایە، بێ‌ سنوریی تێكشكانی زمان گرنگیدانە بەخودی شیعرییەت، بێ‌ مەوداكردنی چەمكی خەیاڵا لەناو سنوری پیرۆزیی و تێگەیشتنی هیومانیزم ، لەرێی فەنتازیای زمانەوە رەمزییەت بكات بەو پێناسەیەی لەناو شیعرییەتدا لە ململانێیەكی بەردەوامدابێت لەگەڵا كۆن و دابڕانی عەقڵا لە عیشق، لێرەوە شیعرییەت كاتێك روبەڕوی كولتور و زمانێكی كۆن دەبێتەوە، كاتێك توانای خۆی لەم ململانێیەدا سەرف دەكات، بێشك ئەو تێڕوانین و ململانێیە لە خزمەتی تازەگەریی و فرە رەهەندیی مانای شیعرییەتدا دەبێت.
بەشێكی تری تێكستەكەی شێركۆ بێكەس ، جۆرێك لە تێڕوانین و بۆچونی جیاوازی تێدا رامكردووە ‌و لە هەوڵی گۆڕینی تێڕوانینی دەسەڵات دایە، بەوەی دەسەڵات و كولتوری خستوەتەژێر پرسیارەوە ، لێرەوە زمانی رەمزییەت جێگای خۆی بۆشێوازێكی دی لەقسەكردن چۆڵا دەكات و هەوڵدەدات لە فەنتازیای زمانی فیكریی ئاڵۆزەوە بچێتە نێو پانتایی زمانێكی رەخنە ئامێزی دیاریكراو.
شێركۆ بێكەس دەڵێ‌..( كە بوو بەشەقامی گشتی
شەقامەكەی خۆم بن بەستكرد ، ناوی خۆم
لەناو ناواندا زیندانیكرد ، من حەزی خەڵكم بردەوە‌و.... ) .


رەتكردنەوەی رابوردو لای شیعر هەمیشە مێژوو .. وێنەی رابوردوی روداوەكانە، نەك خودی روداوەكان، لێرەوە بۆمان دەردەكەوێ‌ لە كۆبەندی زمانی شیعرییەت لەم دەقەدا گەڕانەوەیە بۆ ئەو مێژوە نەبینراوەی كە حەزەكانی خۆمانی تێدا بنبەستكردوە و حەزەكانی ئەوانی دیمان گەیاندوە بەترۆپكی ئارەزوو، رەنگە بەدیوێكی تر قسەكردن لەسەر ئەو شێوە زمانە فەلسەفییە دەرئەنجامی ناجێگریی نێوان دال و مەدلوول بێت لە ململانێنی‌و مامەڵەكردندا، جیاوازی نێوان حەزێكی فەرامۆشكراو لەگەڵا حەزێكی جێگیر لەوەدایە ، شاعیر ئەو گفتوگۆیەی لەگەل خەیاڵدا دەیكات، هەوڵدەدات زمانی شیعریی بكات بەو هۆكارە سەرەكییەی كە بەجیاوازی لەگەڵا زمانی تردا شیعرییەت پێناسەی خۆی بكات، دیارە شیعرییەت وەك ئەركێكی لكێندراو بەدەرنییە لەشاردنەوەی هەندێ‌ حەقیقەت و ئاشكراكردنی دونیایەك نهێنی دی، دەكرێ‌ شیعر هەموو دونیا بە حەقیقەت .. ناحەقیقەت ، بەنهێنی و ئاشكراوە لە خۆیدا رەتبكاتەوە، بەڵام شیعر لە هیچ دونیا و زەمانێكدا رەتناكرێتەوە ، ئەركی شیعر لەو دۆخە ناشیرینەوە روداوەكانی رابوردو بگەڕێنێتەوە دۆخە جوانەكەی خۆی، بۆیە رەتكردنەوە رابوردوو لەو دۆخە نەخوازراوەدا گەڕانەوەی حەقیقەتی زمانە ، بۆیە شێركۆ بێكەس لەنێو كۆی خەونە كۆمەڵایەتیەكان، خەونی شاعیرانەی خۆی بەمردویی دەبینێتەوە، بۆیە هەستدەكات(حەزەكانی خەڵكی بردەوە‌و.. حەزەكانی خۆی دۆڕاندوە). ئەمە ئەو مووفارەقەیەیە كە پێشتر باسی جیاوازی زمانم لەم دەقەداكرد، جیاوازی زمانی رەمزییەت لەگەڵا زمانی رەها كە بەشێكی دەگەڕێتەوە بۆ ئیفرازاتی كۆمەڵایەتی كە شیعر ناچاردەكات بەو زمانە مامەڵە لەگەڵا دەوروبەردا بكات.
(كە بوم بە شەقامی گشتی ، شەقامەكەی خۆم بن بەستكرد)


فەلسەفەی بونیادی ماناو دەلالەت لەوەدایە زمانی شیعریی لەم دێرەدا خراوەتە خزمەتی ئەو خەونە لەبارچوەی كە شیعر ناتوانی ئەو یاسا كۆمەڵایەتی و سیاسییانە فەرامۆش بكات و پشت لەو معادەلەیە بكات.
جیاوازی زمانی شیعرییەت لەوەدایە ئەو زمانە خۆی لە كۆی رووداوەكان.. خەونەكانی كۆمەڵدا و جودی هەیە، بەڵام كایەكانی دی شیعرییەت لەخۆیان ناگرن، لەسەرەتاوە ئاماژەم بە جۆری سمبوڵداوە، كە دەكرێ‌ لە هەر قۆناغ و سەردەمێكدا جۆرێك لە رەمزییەت بكەینە زمانی گەڕان بەدووی خەونەكانی مرۆڤایەتی، بەڵام بەشێكی زۆری شاعیرانی ئێمە هەر لەسەرەتای سەرهەڵدانی بزوتنەوەی ئەدەبی كوردی، چ وەك شیعر چ وەك خودی سمبوڵ و زمانی جیاوازی شیعرییەت ، پەنامان بردوەتە بەركایە سروشتیەكان و نەمانتوانیوە لەو چوارچێوەیە خۆمان دەرباز بكەین و رەمزییەت تەنها لەو چوارچێوەیەدا قەتیس نەكەین.

سەرچاوە:
1-العقل واللغە والمجتمع، الفلسفە فی العالم الواقعی جون سیرل ..
ترجمە سعید الغانمی
لــ115+116+128+129+ 130 +200 +201.
2_اللغە الخیایی والرمزی جاك لاكان
سلسە بیت الحكمە اشراف " مصگفی المسناوی "
لـ 12+ 13+ 22+ 23+ 90+91+92+93+94+160+161.
3- چەمكی ململانێ، چاوپێكەوتن لەگەڵا ئاراس فەتاح لـــــ22+23.
4-تۆ ئەتوانی بەقومی ماچ بمخەیتەوە هەڵقوڵین!
شیعر ، شێركۆ بێكەس
رەخنەی چاودێر ژمارە(54) 19/2/2007.