لە نێوان سەرلێشێواوی وتیۆری زانستی و
مەعریفی رەخنەدا ..!!
 


دانا عەسكەر
nalii_d@yahoo.com
 

بۆئەوەی جیاوازی لەناڕەسەنایەتی و تیۆری زانستی لە رەخنەدا بخەینەڕوو ، دەبێ سەرەتا رەخنە وەك دیدێكی فیكریی و مەعریفی و ئاماژەیەك لە جیاوازی دەلالەتەكان تەماشا بكەین ، كە دونیایەك گۆڕانكاریی فیكریی لە خۆرئاوا دروستكردووە و دەیان فەیلەسوف و بیرمەندی دیاری وەك " سوكرات ، ئەفلاتوون ، رۆسۆ ، هایدگەر ، دریدا ، هیگڵ " كەچەندین تێڕوانینی جیاوازیان لە فیكرو مەعریفە و رەخنەی ئەدەبی بۆ بەجێهێشتین .
بەدرێژایی سەرهەڵدانی رەخنەیی جیاواز چ لە رۆژئاوا چ لە رۆژهەڵات دوجار ئەم دیدانە ئەگەر دیدی سیاسی یا فیكری یا ئەدەبی بن ،رەخنەش وەك چەمكێكی كاریگەر رۆڵ و ئامادەگی هەبووە ،بۆیە حزوری رەخنە ، تێڕامانە لە بونیادنانی دیدی جیاواز كە بتوانێ رەهەندو تیۆری مەعریفی و زانستی و ئاماژەبە جیاوازیەكان بدات .
دریدا دەڵێ .. " ئاماژەكان بۆخۆی دەلالەت لە شتێكی دیاریكراو ناكات ، بەڵكو دەلالەت لە جیاوازیەكان دەكات " .
كەواتە دەبێ بزانین رەخنە دەبێ دەلالەت لە جیاوازیەكان بكات ، كە دەرئەنجام لەڕێی ململانێی فیكرو سیاسیەوە
سەرهەڵدەدات .
ئەگەر مێژووی سەرهەڵدانی ئەو هەموو دیدە جیاوازانەبخەینەڕوو كەلەنێوان سەدەی " 16 " سەریان هەڵدا،دەبێ قسە لەجیاوازی ئاماژەكان بكەین كە گۆڕانكارییان بە خۆرئاوا كردو دەرئەنجام رێنیسانس و شۆڕشی ئۆكتۆبەرو شۆڕشی پیشەسازی فەرەنسا و خۆپیشاندانی خوێندكارانی "68 " سەدەی بیستەم كە بەشێكی زۆری وڵاتانی خۆرئاوای گرتەوە ، هەموو ئەم دیدە جیاوازانە دەرئەنجامی قوڵبوونەوەیە لە جیاوازی ئاماژەكان و بەرجەستەبوونی دیدێكی جیاوازە بۆ سستمێكی تازەو بۆچونێكی جیاواز كە مەعریفەو زانست مامەڵە لەگەڵ قۆناغدا بكات ، مێژووی ئەم ململانێ فیكریی و سیاسیانە هەندێجارخوێنیان رشتووە ، هەندێ جاری دی قسەو قسەڵۆك ،هەندێ جار ئەم قسانە لە دەرەوەی سیاقی فیكر و مەعریفەشدا بوون.
رۆسۆ دەڵێ .." بەهیچ شێوەیەك نووسین دوالیزم و بەدوایەكداهاتووی ئاخافتن نیە" .
كەواتە دوالیزمی دەق و رەخنە دووبۆچونی بەدوایەكداهاتوو نیە ، چونكە دەق دیدێكی واقیعی و خەیاڵی رەمزی بۆ شتەكان هەیە كە هەندێ جار نا مەئلوف دەكات بە مەئلوف ، بەڵام رەخنە دیدو باگراوندێكی زانستی و مەعریفی جیاوازی بۆ دەق هەیە، كە لەچوارچێوەی زمان و فەنتازیا و جۆری ئەندێشە كردنە بۆ ماناو دەلالەتەكان .
ئەم دوو بۆچونەی دریداو رۆسۆ ، هەریەك لای خۆیەوە هەڵگری رەهەندێكی فیكریی و مەعریفی و زانستی هەیە .
بۆیە لێرەوە بە پشتبەستن بەم دوو دیدە جیاوازە ، كە لە ئاكامی ململانێی فیكریی و مەعریفی سەریان هەڵداوە ، وەك ئەوەی لە سەرەتاوە باسمانلێكردن ، بەتایبەتی ململانێی نێوان فەیلەسوف و بیرمەندەكانی فەرەنساو ئەڵمانیا كە لەدوای جەنگی یەكەمی جیهانی سەری هەڵدا و هەندێ جار دیدی ناڕەسەنیش بۆ دەق سەرهەڵدەدات ،
وەك ئەوەی " هیگل " دەڵێ .. " لە هەرشوێنێك مەعریفە هەبێ گەمژەیش حزوری دەبێ " .
بۆیە تێگەیشتنی ئێمە بۆ فیكر و مەعریفە و رەخنەی ئەدەبیش تەنها ئەو تێڕوانینە ناڕەسەنایەتیەیە كە رەخنەی پێ دەبینین وەك ئەوەی مەریوان وریا قانع كەباس لە زمانی شیعری ئێمە دەكات و دەڵێ .. زمانی شیعری ئێمە لە حاجی قادرەوە تاكو ئەمڕۆ زمانێكە بە ڕادەیەك سادەكراوەتەوە ، كە هەندێ جار لە قسەی ئاسایی رۆژانە تێناپەڕێ ،دیارە دیدی حاجی قادر بۆ شیعرو بە سادەكردنەوەی زمانی شیعری لای حاجی قادر ، كاركردن بووە بۆ بە نەتەوەییكردنی زمانی ئێمە ، هەرچەندە كاریگەریی زۆر پۆزەتیفی بەسەر بیری نەتەوەیی هەبووە ، بەڵام لەهەمان كاتدا كاریگەریی نێگەتیفیشی بۆ سەر زمانی شیعری ئێمە هەبووە ،كە تاكوو ئەمڕۆ زمانی شیعریی ئێمە بریتییە لە زمانێكی نیشتمانی لە دەرەوەی سیاقی شیعر، وەك دونیای شیعریی جیاواز لای " مەحوی و نالی " كە زمانی عیرفانی و رۆمانسی بوون ،بۆیە ناكرێ ئەم تێڕوانینەی مەریوان قانیع بە تێڕوانینی تاكە كەسی لە قەڵەم بدەین ، بەڵكو هەوڵێكە بۆ رزگاركردنی زمانی شیعری ئێمە لەتایبەتمەندی نەتەوە و حزوری شیعری كوردی تەنها لە بەرەی شۆڕشدا نكە ئاكام زمانی شیعری ئەركەكانی لە ستاتیكا و فەنتازیای زمان و مەعریفە موجەڕەد دەبێت .
كەواتا دەبێ بیر لەوەبكەینەوە كە زمانی نووسین تەنها لەسیاقی گەیاندنی فیكر كورت ناكرێتەوە ، بۆیە دەبێ تێڕوانینمان بۆ رەخنە تێڕوانینێكی زانستی بێت ، تاكو جیاوازی لە رەسەنایەتی و نارەسەنایەتی رەخنەدا بكەین ، بەوەی لەبری ئەوەی بیر لەوە بكەینەوە رەخنەگركێیە ، دەبێ بیر لە جیاوازی ململانێ فیكری و مەعریفیەكان بكەینەوە ، كە وەك تیۆرێكی زانستی توانای هەموو دەركەوتە سیاسی وئایدیۆلۆجیەكان بخاتە ژێر پرسیارەوە .
بۆیە دەبێ هەوڵبدەین و بزانین ئەو تیۆر و رەهەندە مەعریفی و زانستیانەچین كە رەخنەگر پشتی پێبەستوون ، ئایا رەخنەگر توانیویەتی بەشێك لەو كۆدانە بكاتەوە كە نووسەر لەڕێی رەمزییەتەوە كاری لەسەركردووە ، ئەگەر ئێمە بەمشێوەیە لە رەخنە نەڕوانین ،ئەوا بەهیچ شێوەیەك ناتوانین جیاوازی لە رەسەنایەتی و نا رەسەنایەتیدا بخەینە روو ،ئەوەی گرفتە لای ئێمە ، نەك نەمانتوانیوە جیاوازی ئەم دوو دیدە بخەینەڕوو ، بە پێچەوانەوە ، بەشێكی زۆری دەق و رەخنەكانیشمان باگراوندێكی مەعریفی و زانستی لە پشتەوە نیە ، بۆیە بەشێك لە دەق و رەخنانەی ئێمە بونەتە ئامانج بۆ كوشتنی چەمكی ئەدەب و رۆشنبیریی ، ئەم حاڵەتەش لە ئاكامی نا رۆشنبیری بەشێكی زۆر لە ئێمە سەریهەڵداوە ، بەوەی تا ئێستا نەمانتوانیوە نووسەری سادەگۆ لە نووسەری جیدی جیابكەینەوە و بیرێك لە تایبەتمەندی چەمكی رۆشنبیری بكەینەوە و چاوێك بەو هەموو گۆڕانكاریانە بخشێنین كە لە خۆرئاوا روویانداوە ، بەدەر لە ناشرینیەكانی ، مۆدێرنەشی لێدەرباز نابێ ،كە ئێمە بە دەوریدا دەخولیًینەوە .
كەواتا هەر كۆمەڵگایەك لە هەر بوارێك باوەڕی بە ململانێی فیكریی و مەعریفی نەبێت ، ئەوا لە هەوڵی كوشتنی رۆحی جیاوازیەكان و قەتیسكردنی هەموو دەنگەكانە لەیەك مانای دیاریكراو ،دواجار هەر رۆشنبیرێك بەو شێوەیە لە رەخنە و چەمكی رۆشنبیری و گۆڕانكاریە مەعریفیەكان بڕوانێ ، ئەوا لە قەڵەمێكی رۆشنبیرەوە دەبێتە قەڵەمێكی سەرلێشێواو ، هێندەی بیر لە بەكۆلاجكردنی بابەت و تێڕوانینەكان دەكاتەوە ،هێندەی دی ئاڵۆزی دەخاتە بەردەم تێگەیشتن لەچەمكی رەخنە .
دەرئەنجام ئێمەو تیۆری زانستی و مەعریفی رەخنە ، دوو دونیای زۆر جیاوازین ، بۆیە دەبێ ئەو جیاوازیانە بكوژین كە رەخنە لە تێگەیشتنە زانستییەكەیدا زیندانی دەكەین .
دەقێكمان هەیە سادەی بەر ئاگردان ، لەبەرانبەردا رەخنەیەكیشمان هەیە تا ئاستی گێڕانەوەیەكی بێ ئەندازە سادەكراوەتەوە بۆ راڤەكردن ، راڤەكردن بەرەو زمانی گێڕانەوە ، كە گێڕانەوەی دووەمی چیرۆك یا شیعر یا رۆمانە .
"رۆڵان بارت " لە كتێبی " ئوستوورەناسەكان " دا لە بەشی " رەخنەی لاڵ و كوێر " دا دەڵێ "ئەم رەخنەگرانەلە بەرانبەر روانگە فەلسەفیەكانی بەرهەمەكاندا خۆیان لە گێلی و نەزانی دەدەن و رادەگەینن ، كە چونكە منی رەخنەگر هەموو شتێك دەزانم ، تێناگەم ، كەواتە خوێنەریش تێناگات ، چونكە من تێناگەم ، كەواتە ئێوە گەمژەن " .
بارت لەم كتێبەدا زۆر بەوردی جەخت لەسەر رەخنەی كۆن و نوێ دەكاتەوە كە لە فەرەنسا لە نێوان ساڵانی 1963 بۆ 1966 كاریگەریی ناجۆری لەسەر چەمكی رەخنە و رۆشنبیریی دروستكردبوو ، ئەم ململانێیە گەیشتە ئەو رادەیەی كە رەخنەگرانی كۆن " فەرهەنگستان " لەبارەی كتێبی
"سەبارەت بە راسین " ی رۆڵان بارت ، رەخنەیەكیان لە ساڵی 1963 دا نووسی وتێڕوانینەكانی
" بارت " یان بە دەقێكی وڕێنەو پووچەڵ لە قەڵمدا ، لەبەرانبەریشدا " بارت " بە كتێبی
" رەخنە و حەقیقەت " وەڵامی كۆمەڵێ لە رەخنەگرانی كۆن یا فەرهەنگستانی دایەوە .
بۆئەوەی سوود لە رێبازە رەخنەیەكان وەربگرین ، دەبێ زۆر بە وردی هەوڵی ئەوە بدەین و بزانین كاریگەریی ئەو دوو تێگەیشتنە لە رەخنە چ رۆڵێكی بەسەر چەمكی رۆشنبیریی و خودی رەخنەوە هەبووە ،واتا رەخنەی كۆن و نوێ .
فەرەنسا و ئەڵمانیا بە دوو دەركەوتی رێبازی رەخنەیی ئەژمار دەكرێن ، بۆیە گرنگە لە بەرانبەر ئەم دوو ئەزموونەی خۆرئاوادا ، لە هەوڵی بوونیادنانی رەخنەیەكی مەعریفی و زانستی بین ،بۆ ئەم كارەش سەرەتا دەبێ تێگەیشتنمان بۆ رەخنە لە جیاوازی دیدی رەخنەی كۆن و نوێدا بێت ، واتا ئەو جیاوازیە بنەڕەتیانە بخەینەڕوو كە رەخنەی نوێ لە رەخنەی كۆن جیادەكاتەوە ، پاشان خوێنەری جیدی لە خوێنەر ناجیدی جیابكەینەوە ، دواتر دەبێ ململانێكان لەسەر بنەمای فیكر و مەعریفەو هەڵوێستەكردن بێت لەئاست زمان و گرنگی ستاتیكا لەبەرانبەر حاڵەتە ئینسانیەكان ، ئەوەی كاریگەریی خراپی بەسەر رەوتی رەخنەوە دەبێ ، بە پلە یەك ،بێ مەعریفەیی و بیری دۆگمای بەشێك لە خوێنەوارەكانی نەوەی كۆنە ، كە لە زۆر كۆمەڵگادا ئەم حاڵەتە بەدی دەكرێ ، كە ململانێ فیكریەكانیان قبوڵ نیە و لەبەرانبەریشدا نووسەری سادەگۆ و بێ مەعریفەمان هەیە لە هەوڵی ئەوەدان بچنە پاڵ نەوەی كۆن ، بۆئەوەی دژایەتی نەوەی نوێ بكەن ، كە خۆی لەخۆیدا دژایەتی رەخنەو چەمكی رۆشنبیرییە ، ئەمەش ئەوەمان بۆ ئاشكرا دەكات كە هیچ كات ململانێكانی ئێمە ،ململانێی فیكریی و مەعریفی نین ، بەڵكو ململانێیە بۆ بێ مەعریفەكردنی خۆێنەواری ئێمە ، بۆئەوەی پشت بە زانستی رەخنە ببەستین ، پێویستە ئاوڕ لە بەشێك لەو لێكۆڵینەوانە بدەینەوە كە لەسەر هێمای باوك كوشتن لە رۆمان و چیرۆكەكانی " شێرزاد حەسەن " نووسراون ، بەسوود وەرگرتن لەو لێكۆڵینەوانەی لەسەر چەمكی باوك كوشتن لەلای " دیستۆفسكی " لەسەر بنەمای تیۆری " فرۆید " كاریان لەسەركراوە ،دەبێ ئەوەش بڵێین مەرج نیە رەخنە كار لەسەر تەواوی پێكهاتە و دەركەوتەكانی دەق بكات ، بەڵكو رەخنەگر دەتوانێ یەك هێمایەك وەربگرێ و چەندین تێگەیشتنی جۆراوجۆری بۆبكات ،بۆنمونە رەخنەی بارت لەرۆمانی " دورگەی پڕلە ئازار " ی " جۆل ڤیرن " دەگرێ و تەنها هێمایەك هەڵدەبژێرێ و كاری لەسەر دەكات ، ئەویش هێمای " چواردیواری داخراوە " .
كەواتە دەبێ كاری رەخنە و زانستی ئەدەبی كە كار لەسەر پێكهاتەی ئەدەب دەكات ، جیابكرێتەوە ، چونكە خودی رەخنە پەنجە دەخاتە سەر هێمایەكی دیاریكراو ، كە تەواوی فیكری لەناو پێكهاتەی دەقدا سەرقاڵ كردووە و بەداخستنی چەندین كۆدی جیاواز خوێنەر ئاڵۆز دەكات .
بارت دەڵێ " رەخنە دواین حەقیقەت وێنا ناكات " .
لێرەوە بۆمان ئاشكراتردەبێت ، كە دەقی رەخنە دەرگاگەلی تریش دەكاتەوە بۆ قسەكردن و روئیای جیاواز ، بۆیە رەخنە یەك دیوی حاڵتەكان وێنا دەكات ، ئەویش هێمای گەیاندنی فیكرو كردنەوەی ئاڵۆزیەكانە لەو دەقەدا ، بەڵام جیاوازی لە تێگەیشتن لای رەخنەگر ،وەك تیشك خستنەسەر هێمایەكی دیاریكراو ، دیدی جیاواز بۆ دەق و خودی رەخنەش دروست دەكات .
بۆ نموونە لای " دریدا " جیاوازی لەنێوان نووسین و ئاخاوتن لەوەدایە ، كە ئاخاوتن پێش نووسینە ، بەڵام كاتێ ئاخاوتن پێش نووسین دەبێ ئەوا ماناو هەندێ جاریش دەلالەتەكان دەشێوێنێ ، چونكە ئاخاوتن هێزێك دەبەخشێتە قسەكەر لەسەر بنەماكانی خواستە ، بەڵام زمان بە تێگەیشتنە گشتییەكەی ، سەنتەری نواندنی نووسینە ، ئەم حاڵەتەش هەندێ جار لەڕێی ئاخاوتن یا تێڕوانینەوە نووسەر یا رەخنەگر تووشی ئەشكالییەت لە تێگەیشتن دەكات .
كەواتە رەخنە چەندە كارگەریی پۆزەتیفی هەیە ، هێندەش بەدەرنیە لە هەڵەی تێڕوانین و هێمایی و مەعریفی و مێژوویی ، چونكە پشتبەستن بەڕێبازە رەخنەیەكان دەبێتە خاڵی وەرچەرخان لە نێوان سەرلێشێواوی و نارەسەنایەتی لە تێگەیشتن بۆ رەخنە لە بەرانبەر تیۆری زانشتی و مەعریفی رەخنەدا ، چونكە خودی رەخنە رۆشنبیرییەكی سێنترالیزمی نووسینە .
بۆئەوەی لە تایبەتمەندی رۆشنبیریش وردبینەوە و بزانین چەمكی رۆشنبیریی بەدەر لە رەخنە چ دەركەوتێكی لەپشتەوەیە ، " رۆسۆ " دەڵێ " سروشت دەكەوێتە پێش رۆشنبیرییەوە ، چونكە یاسای سروشت لەدڵی مرۆڤدا نەخشەی بۆكێشراوە "، كەواتە دوالیزمی جەستە و رۆح ، دەركەوتێكی رۆشنبیرین " جەستە " خوایەك لە پشتێوەیەتی ، بەڵام " رۆح " هەست و سۆز و مەعریفە ، وەك " هایدكەر دەڵێ : " تەنیا خوایەك ئێمە رزگار دەكات " .