لە نێوان سەرلێشێواوی وتیۆری زانستی و
مەعریفی رەخنەدا ..!!
بۆئەوەی جیاوازی لەناڕەسەنایەتی و تیۆری زانستی لە رەخنەدا
بخەینەڕوو ، دەبێ سەرەتا رەخنە وەك دیدێكی فیكریی و مەعریفی و ئاماژەیەك لە جیاوازی
دەلالەتەكان تەماشا بكەین ، كە دونیایەك گۆڕانكاریی فیكریی لە خۆرئاوا دروستكردووە
و دەیان فەیلەسوف و بیرمەندی دیاری وەك " سوكرات ، ئەفلاتوون ، رۆسۆ ، هایدگەر ،
دریدا ، هیگڵ " كەچەندین تێڕوانینی جیاوازیان لە فیكرو مەعریفە و رەخنەی ئەدەبی بۆ
بەجێهێشتین .
بەدرێژایی سەرهەڵدانی رەخنەیی جیاواز چ لە رۆژئاوا چ لە رۆژهەڵات دوجار ئەم دیدانە
ئەگەر دیدی سیاسی یا فیكری یا ئەدەبی بن ،رەخنەش وەك چەمكێكی كاریگەر رۆڵ و
ئامادەگی هەبووە ،بۆیە حزوری رەخنە ، تێڕامانە لە بونیادنانی دیدی جیاواز كە بتوانێ
رەهەندو تیۆری مەعریفی و زانستی و ئاماژەبە جیاوازیەكان بدات .
دریدا دەڵێ .. " ئاماژەكان بۆخۆی دەلالەت لە شتێكی دیاریكراو ناكات ، بەڵكو دەلالەت
لە جیاوازیەكان دەكات " .
كەواتە دەبێ بزانین رەخنە دەبێ دەلالەت لە جیاوازیەكان بكات ، كە دەرئەنجام لەڕێی
ململانێی فیكرو سیاسیەوە
سەرهەڵدەدات .
ئەگەر مێژووی سەرهەڵدانی ئەو هەموو دیدە جیاوازانەبخەینەڕوو كەلەنێوان سەدەی " 16 "
سەریان هەڵدا،دەبێ قسە لەجیاوازی ئاماژەكان بكەین كە گۆڕانكارییان بە خۆرئاوا كردو
دەرئەنجام رێنیسانس و شۆڕشی ئۆكتۆبەرو شۆڕشی پیشەسازی فەرەنسا و خۆپیشاندانی
خوێندكارانی "68 " سەدەی بیستەم كە بەشێكی زۆری وڵاتانی خۆرئاوای گرتەوە ، هەموو
ئەم دیدە جیاوازانە دەرئەنجامی قوڵبوونەوەیە لە جیاوازی ئاماژەكان و بەرجەستەبوونی
دیدێكی جیاوازە بۆ سستمێكی تازەو بۆچونێكی جیاواز كە مەعریفەو زانست مامەڵە لەگەڵ
قۆناغدا بكات ، مێژووی ئەم ململانێ فیكریی و سیاسیانە هەندێجارخوێنیان رشتووە ،
هەندێ جاری دی قسەو قسەڵۆك ،هەندێ جار ئەم قسانە لە دەرەوەی سیاقی فیكر و
مەعریفەشدا بوون.
رۆسۆ دەڵێ .." بەهیچ شێوەیەك نووسین دوالیزم و بەدوایەكداهاتووی ئاخافتن نیە" .
كەواتە دوالیزمی دەق و رەخنە دووبۆچونی بەدوایەكداهاتوو نیە ، چونكە دەق دیدێكی
واقیعی و خەیاڵی رەمزی بۆ شتەكان هەیە كە هەندێ جار نا مەئلوف دەكات بە مەئلوف ،
بەڵام رەخنە دیدو باگراوندێكی زانستی و مەعریفی جیاوازی بۆ دەق هەیە، كە
لەچوارچێوەی زمان و فەنتازیا و جۆری ئەندێشە كردنە بۆ ماناو دەلالەتەكان .
ئەم دوو بۆچونەی دریداو رۆسۆ ، هەریەك لای خۆیەوە هەڵگری رەهەندێكی فیكریی و
مەعریفی و زانستی هەیە .
بۆیە لێرەوە بە پشتبەستن بەم دوو دیدە جیاوازە ، كە لە ئاكامی ململانێی فیكریی و
مەعریفی سەریان هەڵداوە ، وەك ئەوەی لە سەرەتاوە باسمانلێكردن ، بەتایبەتی ململانێی
نێوان فەیلەسوف و بیرمەندەكانی فەرەنساو ئەڵمانیا كە لەدوای جەنگی یەكەمی جیهانی
سەری هەڵدا و هەندێ جار دیدی ناڕەسەنیش بۆ دەق سەرهەڵدەدات ،
وەك ئەوەی " هیگل " دەڵێ .. " لە هەرشوێنێك مەعریفە هەبێ گەمژەیش حزوری دەبێ " .
بۆیە تێگەیشتنی ئێمە بۆ فیكر و مەعریفە و رەخنەی ئەدەبیش تەنها ئەو تێڕوانینە
ناڕەسەنایەتیەیە كە رەخنەی پێ دەبینین وەك ئەوەی مەریوان وریا قانع كەباس لە زمانی
شیعری ئێمە دەكات و دەڵێ .. زمانی شیعری ئێمە لە حاجی قادرەوە تاكو ئەمڕۆ زمانێكە
بە ڕادەیەك سادەكراوەتەوە ، كە هەندێ جار لە قسەی ئاسایی رۆژانە تێناپەڕێ ،دیارە
دیدی حاجی قادر بۆ شیعرو بە سادەكردنەوەی زمانی شیعری لای حاجی قادر ، كاركردن بووە
بۆ بە نەتەوەییكردنی زمانی ئێمە ، هەرچەندە كاریگەریی زۆر پۆزەتیفی بەسەر بیری
نەتەوەیی هەبووە ، بەڵام لەهەمان كاتدا كاریگەریی نێگەتیفیشی بۆ سەر زمانی شیعری
ئێمە هەبووە ،كە تاكوو ئەمڕۆ زمانی شیعریی ئێمە بریتییە لە زمانێكی نیشتمانی لە
دەرەوەی سیاقی شیعر، وەك دونیای شیعریی جیاواز لای " مەحوی و نالی " كە زمانی
عیرفانی و رۆمانسی بوون ،بۆیە ناكرێ ئەم تێڕوانینەی مەریوان قانیع بە تێڕوانینی
تاكە كەسی لە قەڵەم بدەین ، بەڵكو هەوڵێكە بۆ رزگاركردنی زمانی شیعری ئێمە
لەتایبەتمەندی نەتەوە و حزوری شیعری كوردی تەنها لە بەرەی شۆڕشدا نكە ئاكام زمانی
شیعری ئەركەكانی لە ستاتیكا و فەنتازیای زمان و مەعریفە موجەڕەد دەبێت .
كەواتا دەبێ بیر لەوەبكەینەوە كە زمانی نووسین تەنها لەسیاقی گەیاندنی فیكر كورت
ناكرێتەوە ، بۆیە دەبێ تێڕوانینمان بۆ رەخنە تێڕوانینێكی زانستی بێت ، تاكو جیاوازی
لە رەسەنایەتی و نارەسەنایەتی رەخنەدا بكەین ، بەوەی لەبری ئەوەی بیر لەوە بكەینەوە
رەخنەگركێیە ، دەبێ بیر لە جیاوازی ململانێ فیكری و مەعریفیەكان بكەینەوە ، كە وەك
تیۆرێكی زانستی توانای هەموو دەركەوتە سیاسی وئایدیۆلۆجیەكان بخاتە ژێر پرسیارەوە .
بۆیە دەبێ هەوڵبدەین و بزانین ئەو تیۆر و رەهەندە مەعریفی و زانستیانەچین كە
رەخنەگر پشتی پێبەستوون ، ئایا رەخنەگر توانیویەتی بەشێك لەو كۆدانە بكاتەوە كە
نووسەر لەڕێی رەمزییەتەوە كاری لەسەركردووە ، ئەگەر ئێمە بەمشێوەیە لە رەخنە
نەڕوانین ،ئەوا بەهیچ شێوەیەك ناتوانین جیاوازی لە رەسەنایەتی و نا رەسەنایەتیدا
بخەینە روو ،ئەوەی گرفتە لای ئێمە ، نەك نەمانتوانیوە جیاوازی ئەم دوو دیدە
بخەینەڕوو ، بە پێچەوانەوە ، بەشێكی زۆری دەق و رەخنەكانیشمان باگراوندێكی مەعریفی
و زانستی لە پشتەوە نیە ، بۆیە بەشێك لە دەق و رەخنانەی ئێمە بونەتە ئامانج بۆ
كوشتنی چەمكی ئەدەب و رۆشنبیریی ، ئەم حاڵەتەش لە ئاكامی نا رۆشنبیری بەشێكی زۆر لە
ئێمە سەریهەڵداوە ، بەوەی تا ئێستا نەمانتوانیوە نووسەری سادەگۆ لە نووسەری جیدی
جیابكەینەوە و بیرێك لە تایبەتمەندی چەمكی رۆشنبیری بكەینەوە و چاوێك بەو هەموو
گۆڕانكاریانە بخشێنین كە لە خۆرئاوا روویانداوە ، بەدەر لە ناشرینیەكانی ،
مۆدێرنەشی لێدەرباز نابێ ،كە ئێمە بە دەوریدا دەخولیًینەوە .
كەواتا هەر كۆمەڵگایەك لە هەر بوارێك باوەڕی بە ململانێی فیكریی و مەعریفی نەبێت ،
ئەوا لە هەوڵی كوشتنی رۆحی جیاوازیەكان و قەتیسكردنی هەموو دەنگەكانە لەیەك مانای
دیاریكراو ،دواجار هەر رۆشنبیرێك بەو شێوەیە لە رەخنە و چەمكی رۆشنبیری و
گۆڕانكاریە مەعریفیەكان بڕوانێ ، ئەوا لە قەڵەمێكی رۆشنبیرەوە دەبێتە قەڵەمێكی
سەرلێشێواو ، هێندەی بیر لە بەكۆلاجكردنی بابەت و تێڕوانینەكان دەكاتەوە ،هێندەی دی
ئاڵۆزی دەخاتە بەردەم تێگەیشتن لەچەمكی رەخنە .
دەرئەنجام ئێمەو تیۆری زانستی و مەعریفی رەخنە ، دوو دونیای زۆر جیاوازین ، بۆیە
دەبێ ئەو جیاوازیانە بكوژین كە رەخنە لە تێگەیشتنە زانستییەكەیدا زیندانی دەكەین .
دەقێكمان هەیە سادەی بەر ئاگردان ، لەبەرانبەردا رەخنەیەكیشمان هەیە تا ئاستی
گێڕانەوەیەكی بێ ئەندازە سادەكراوەتەوە بۆ راڤەكردن ، راڤەكردن بەرەو زمانی
گێڕانەوە ، كە گێڕانەوەی دووەمی چیرۆك یا شیعر یا رۆمانە .
"رۆڵان بارت " لە كتێبی " ئوستوورەناسەكان " دا لە بەشی " رەخنەی لاڵ و كوێر " دا
دەڵێ "ئەم رەخنەگرانەلە بەرانبەر روانگە فەلسەفیەكانی بەرهەمەكاندا خۆیان لە گێلی و
نەزانی دەدەن و رادەگەینن ، كە چونكە منی رەخنەگر هەموو شتێك دەزانم ، تێناگەم ،
كەواتە خوێنەریش تێناگات ، چونكە من تێناگەم ، كەواتە ئێوە گەمژەن " .
بارت لەم كتێبەدا زۆر بەوردی جەخت لەسەر رەخنەی كۆن و نوێ دەكاتەوە كە لە فەرەنسا
لە نێوان ساڵانی 1963 بۆ 1966 كاریگەریی ناجۆری لەسەر چەمكی رەخنە و رۆشنبیریی
دروستكردبوو ، ئەم ململانێیە گەیشتە ئەو رادەیەی كە رەخنەگرانی كۆن " فەرهەنگستان "
لەبارەی كتێبی
"سەبارەت بە راسین " ی رۆڵان بارت ، رەخنەیەكیان لە ساڵی 1963 دا نووسی
وتێڕوانینەكانی
" بارت " یان بە دەقێكی وڕێنەو پووچەڵ لە قەڵمدا ، لەبەرانبەریشدا " بارت " بە
كتێبی
" رەخنە و حەقیقەت " وەڵامی كۆمەڵێ لە رەخنەگرانی كۆن یا فەرهەنگستانی دایەوە .
بۆئەوەی سوود لە رێبازە رەخنەیەكان وەربگرین ، دەبێ زۆر بە وردی هەوڵی ئەوە بدەین و
بزانین كاریگەریی ئەو دوو تێگەیشتنە لە رەخنە چ رۆڵێكی بەسەر چەمكی رۆشنبیریی و
خودی رەخنەوە هەبووە ،واتا رەخنەی كۆن و نوێ .
فەرەنسا و ئەڵمانیا بە دوو دەركەوتی رێبازی رەخنەیی ئەژمار دەكرێن ، بۆیە گرنگە لە
بەرانبەر ئەم دوو ئەزموونەی خۆرئاوادا ، لە هەوڵی بوونیادنانی رەخنەیەكی مەعریفی و
زانستی بین ،بۆ ئەم كارەش سەرەتا دەبێ تێگەیشتنمان بۆ رەخنە لە جیاوازی دیدی رەخنەی
كۆن و نوێدا بێت ، واتا ئەو جیاوازیە بنەڕەتیانە بخەینەڕوو كە رەخنەی نوێ لە رەخنەی
كۆن جیادەكاتەوە ، پاشان خوێنەری جیدی لە خوێنەر ناجیدی جیابكەینەوە ، دواتر دەبێ
ململانێكان لەسەر بنەمای فیكر و مەعریفەو هەڵوێستەكردن بێت لەئاست زمان و گرنگی
ستاتیكا لەبەرانبەر حاڵەتە ئینسانیەكان ، ئەوەی كاریگەریی خراپی بەسەر رەوتی
رەخنەوە دەبێ ، بە پلە یەك ،بێ مەعریفەیی و بیری دۆگمای بەشێك لە خوێنەوارەكانی
نەوەی كۆنە ، كە لە زۆر كۆمەڵگادا ئەم حاڵەتە بەدی دەكرێ ، كە ململانێ فیكریەكانیان
قبوڵ نیە و لەبەرانبەریشدا نووسەری سادەگۆ و بێ مەعریفەمان هەیە لە هەوڵی ئەوەدان
بچنە پاڵ نەوەی كۆن ، بۆئەوەی دژایەتی نەوەی نوێ بكەن ، كە خۆی لەخۆیدا دژایەتی
رەخنەو چەمكی رۆشنبیرییە ، ئەمەش ئەوەمان بۆ ئاشكرا دەكات كە هیچ كات ململانێكانی
ئێمە ،ململانێی فیكریی و مەعریفی نین ، بەڵكو ململانێیە بۆ بێ مەعریفەكردنی
خۆێنەواری ئێمە ، بۆئەوەی پشت بە زانستی رەخنە ببەستین ، پێویستە ئاوڕ لە بەشێك لەو
لێكۆڵینەوانە بدەینەوە كە لەسەر هێمای باوك كوشتن لە رۆمان و چیرۆكەكانی " شێرزاد
حەسەن " نووسراون ، بەسوود وەرگرتن لەو لێكۆڵینەوانەی لەسەر چەمكی باوك كوشتن لەلای
" دیستۆفسكی " لەسەر بنەمای تیۆری " فرۆید " كاریان لەسەركراوە ،دەبێ ئەوەش بڵێین
مەرج نیە رەخنە كار لەسەر تەواوی پێكهاتە و دەركەوتەكانی دەق بكات ، بەڵكو رەخنەگر
دەتوانێ یەك هێمایەك وەربگرێ و چەندین تێگەیشتنی جۆراوجۆری بۆبكات ،بۆنمونە رەخنەی
بارت لەرۆمانی " دورگەی پڕلە ئازار " ی " جۆل ڤیرن " دەگرێ و تەنها هێمایەك
هەڵدەبژێرێ و كاری لەسەر دەكات ، ئەویش هێمای " چواردیواری داخراوە " .
كەواتە دەبێ كاری رەخنە و زانستی ئەدەبی كە كار لەسەر پێكهاتەی ئەدەب دەكات ،
جیابكرێتەوە ، چونكە خودی رەخنە پەنجە دەخاتە سەر هێمایەكی دیاریكراو ، كە تەواوی
فیكری لەناو پێكهاتەی دەقدا سەرقاڵ كردووە و بەداخستنی چەندین كۆدی جیاواز خوێنەر
ئاڵۆز دەكات .
بارت دەڵێ " رەخنە دواین حەقیقەت وێنا ناكات " .
لێرەوە بۆمان ئاشكراتردەبێت ، كە دەقی رەخنە دەرگاگەلی تریش دەكاتەوە بۆ قسەكردن و
روئیای جیاواز ، بۆیە رەخنە یەك دیوی حاڵتەكان وێنا دەكات ، ئەویش هێمای گەیاندنی
فیكرو كردنەوەی ئاڵۆزیەكانە لەو دەقەدا ، بەڵام جیاوازی لە تێگەیشتن لای رەخنەگر
،وەك تیشك خستنەسەر هێمایەكی دیاریكراو ، دیدی جیاواز بۆ دەق و خودی رەخنەش دروست
دەكات .
بۆ نموونە لای " دریدا " جیاوازی لەنێوان نووسین و ئاخاوتن لەوەدایە ، كە ئاخاوتن
پێش نووسینە ، بەڵام كاتێ ئاخاوتن پێش نووسین دەبێ ئەوا ماناو هەندێ جاریش
دەلالەتەكان دەشێوێنێ ، چونكە ئاخاوتن هێزێك دەبەخشێتە قسەكەر لەسەر بنەماكانی
خواستە ، بەڵام زمان بە تێگەیشتنە گشتییەكەی ، سەنتەری نواندنی نووسینە ، ئەم
حاڵەتەش هەندێ جار لەڕێی ئاخاوتن یا تێڕوانینەوە نووسەر یا رەخنەگر تووشی
ئەشكالییەت لە تێگەیشتن دەكات .
كەواتە رەخنە چەندە كارگەریی پۆزەتیفی هەیە ، هێندەش بەدەرنیە لە هەڵەی تێڕوانین و
هێمایی و مەعریفی و مێژوویی ، چونكە پشتبەستن بەڕێبازە رەخنەیەكان دەبێتە خاڵی
وەرچەرخان لە نێوان سەرلێشێواوی و نارەسەنایەتی لە تێگەیشتن بۆ رەخنە لە بەرانبەر
تیۆری زانشتی و مەعریفی رەخنەدا ، چونكە خودی رەخنە رۆشنبیرییەكی سێنترالیزمی
نووسینە .
بۆئەوەی لە تایبەتمەندی رۆشنبیریش وردبینەوە و بزانین چەمكی رۆشنبیریی بەدەر لە
رەخنە چ دەركەوتێكی لەپشتەوەیە ، " رۆسۆ " دەڵێ " سروشت دەكەوێتە پێش رۆشنبیرییەوە
، چونكە یاسای سروشت لەدڵی مرۆڤدا نەخشەی بۆكێشراوە "، كەواتە دوالیزمی جەستە و رۆح
، دەركەوتێكی رۆشنبیرین " جەستە " خوایەك لە پشتێوەیەتی ، بەڵام " رۆح " هەست و سۆز
و مەعریفە ، وەك " هایدكەر دەڵێ : " تەنیا خوایەك ئێمە رزگار دەكات " .