هه‌وا هه‌ڵكه‌ن په‌له‌یانه، باڵنده سه‌فه‌رییه‌كان
په‌له‌یانه وشه‌ى مل درێژى مانا قومرییه‌كان
په‌له‌یانه شه‌ونخونییه شه‌رابییه‌كان
(دلشاد عه‌بدوڵڵا-كۆنشێرتۆى ئامه‌د- ر. هه‌ولێر، ژ2099، 17/3/2015)
له بۆچوونى كۆندا، شیعر ئه‌وه بوو، كه له رێگاى وێنه‌وه، بیر ده‌كاته‌وه! ئه‌و تێگه‌یشتنه بۆ شیعر وێنه‌ى شیعریى به یه‌كێك له هۆكاره جۆراوجۆره‌كانى زمانى شیعریى داده‌نێت... به‌ڵام فۆرِمالیسته‌كانى رووس ئه‌و تێگه‌یشتنه كۆنه‌یان به (شیعرییه‌ت Poetics) لێكدایه‌وه، شیعرییه‌ت بووه یاساى گوتارى ئه‌ده‌بى، یان ئه‌ده‌بییه‌ت... له فیكرى مۆدێرندا شیعرییه‌ت به‌رفره‌وان بوو، هه‌موو هونه‌ره ئیبداعییه‌كانى دیكه‌شى گرته‌وه، له ده‌ره‌وه‌ى فه‌زاى زمان و له رێگاى دۆزینه‌وه‌ى جوانى نادیارى شوێن (گاستۆن باشلار) شیعرییه‌تى شته واقیعییه‌كانى له كتێبى (جوانكارییه‌كانى شوێن)دا به‌رجه‌سته كرد.
(1)
یه‌كه‌م كه‌س (ئه‌رستۆ) له كتێبى (هونه‌رى شیعر) زاراوه‌ى شیعرییه‌ت (Poetics) به‌كار هێناوه، لای ئه‌رستۆ شیعرییه‌ت نیشانه‌یه‌كى جیاكارى به‌رزه... (تزیفیتان تۆدۆرۆف) یه‌كێكه له‌وانه‌ى كه ئه‌و كتێبه‌ى ئه‌رستۆ به گرنگ ده‌بینێ، به‌ڵام پێیوایه دنیاى شیعرییه‌ت دنیایه‌كى شه‌پۆلاوییه و ناشێ بیخه‌ینه دووتوێى یاسا و رێسایه‌كى دیاریكراو و ئاماده‌وه.. شیعرییه‌ت لاى تۆدۆرۆف دنیایه‌كى گۆرِاو و ناجێگیره، كۆمه‌ڵێك گۆشه و نیگاى جیاوازه... تۆدۆرۆف قسه له شیعرییه‌تى خوێندنه‌وه یان وه‌رگر ده‌كات، ئه‌و جۆره قسه‌كردنه‌ش شیعرییه‌ت به ئاسته‌كانى خوێندنه‌وه و خوێنه‌ره‌وه به‌ند ده‌كات، ده‌مه‌وێ بڵێم هیرمینۆتیكاش ناكه‌وێته ده‌ره‌وه‌ى شیعرییه‌ته‌وه، به‌ڵام هۆكارى درووستبوونى بۆشایى نێوان شیعرییه‌ت و هیرمینۆتیكا، راسته‌وخۆ به په‌یوه‌ندى شیعرییه‌ت و بونیادگه‌رییه‌وه به‌نده.
(رۆمان یاكۆبسن) رۆلێكى بنه‌رِه‌تى له به‌ره‌وپێشچوونى زاراوه‌ى شیعرییه‌ت بینیووه، شیعرییه‌ت لاى یاكۆبسن ئه‌و لقه‌یه له زمانه‌وانى كه وه‌زیفه‌ى شیعرییه‌ت له‌گه‌ڵ وه‌زیفه‌كانى دیكه‌ى زمان رێكده‌خات، شیعرییه‌ت بایه‌خ به مانا به‌رفره‌وانه‌كه‌ى وشه و وه‌زیفه‌ى شیعریى ده‌دات و ئه‌و وه‌زیفه‌یه‌ش به‌سه‌ر ئه‌وانیدیكه‌دا زاڵ ده‌كات... هه‌ڵبه‌ته من نامه‌وێ قسه له په‌یام و له‌و شه‌ش وه‌زیفه‌یه‌ى زمان بكه‌م كه یاكۆبسن بایه‌خیان پێده‌دات، وه‌ك چۆن قسه له ئه‌ركى ئه‌ده‌بییه‌ت به ماناى شیعرییه‌تیش ناكه‌م، به‌ڵكو ده‌مه‌وێ به كورتى بڵێم شیعرییه‌ت لاى یاكۆبسن زمانى زمانه! واته كاتێك زمان بۆ خۆى ده‌بێته بابه‌تى خۆى... هه‌ر ئه‌و بیركردنه‌وه‌یه‌شه (ژان كۆهین) به‌ره‌و بنه‌ماى (لادان، خزین)ى زمانى ده‌بات، به برِواى كۆهین شیعر لادانێكى پێوانه‌ییه له زمانى ئاسایى! تیۆرى لادان ده‌لاله‌ت له ته‌جاوزكردنى رێساكان زمان ده‌كات، به‌ڵام ناشێ ئه‌و لادانه ئاژاوه‌گێرِانه بكه‌وێته‌وه، به‌ڵكو ده‌بێ رێسایه‌ك به‌رِێوه‌ى به‌رێت، كه جیاواز بێ له‌وه‌ى زمانى ئاسایى له‌سه‌رى وه‌ستاوه، به‌و مانایه‌ش به‌شێكى شیعرییه‌ت بۆ ته‌مومژى ده‌گێرِێته‌وه! تیۆره‌كه‌ى كۆهین له جیاوازى نێوان شیعر و په‌خشاندا خولده‌خوات.. له پێناسه‌ى شیعرییه‌تدا ده‌ڵێت: زانستى شێوازیى شیعرییه. له‌و پێناسه‌یه‌دا شیعرییه‌ت دنیایه‌كه بابه‌ته‌كه‌ى شیعره، شیعریش خۆى له جوانیدا هه‌ڵده‌گرێته‌وه... به‌ڵام ئه‌گه‌ر شێوازگه‌ریى به‌دواى تایبه‌تمه‌ندییه‌كانى ده‌قى ئه‌ده‌بییه‌وه بێت، ئه‌وه شیعرییه‌ت به دواى یاسا گشتییه‌كانى دارِشتنى ئه‌ده‌بییه‌ته‌وه‌یه، له‌گه‌ڵ ئه‌و جیاوازییه‌ش شێوازگه‌ریى وه‌ك گۆشه‌نیگایه‌ك له زانستى شیعرییه‌ت، ده‌مێنێته‌وه.
بۆ پێناسه‌كردنى زاراوه‌ى شێوازگه‌ریى دوو جۆر له قسه‌كردنى جیاواز هه‌یه: یه‌كه‌میان شێوازگه‌ریى له مه‌سه‌له‌ى لادان و خزینى زمانه‌وه به دوور ده‌گرن، به لایه‌نى كه‌سێتى به‌ندى ده‌كه‌ن، بۆ نموونه رۆلان بارت.. وه‌ك ده‌زانین ئه‌و قسه‌كردنه به شێوه‌یه‌ك له شێوه‌كان پشت به (كۆنت بۆفۆن) ده‌به‌ستێت، كه پێیوایه شێواز خودى مرۆڤ خۆیه‌تى، نه ره‌شده‌كرێته‌وه و نه له‌ناوده‌چێ و نه ده‌گوازرێته‌وه و نه ده‌گۆرِێت.. به‌ڵام هه‌ندێكى دیكه ده‌ڵێن شێواز رێگاى نووسینه، یان ریگه‌یه‌كى تایبه‌تى نووسه‌ره... دووه‌میان شێواز به‌شێوه‌یه‌كى تووند به لادانى زمانى په‌یوه‌ست ده‌كه‌ن، ئه‌وانیش ده‌بنه دوو رێباز یه‌كه‌میان، به یاساى لادانى زمانى به‌ندى ده‌كه‌ن، جیاوازییه‌كى جۆرى نیشان ده‌ده‌ن، ئه‌گه‌رچى ئه‌و یاسایه نابێته خه‌سڵه‌تى شێوازگه‌ریى، شێوازگه‌ریى به‌و لۆژیكه لادانى زمانى نییه، به‌ڵكو دیاریكردنى لایه‌نێكه له خه‌سڵه‌تى لادانى زمانى و پله‌ى شیعرییه‌ت. به‌ڵام رێبازى دووه‌م پێیانوایه شێواز لادانێكى زمانییه، وه‌ك كۆهین ده‌ڵێت و هه‌موو ئه‌و شتانه ده‌گرێته‌وه كه باو نین و سروشتى ناكه‌ونه‌وه و له‌گه‌ڵ باو هاوتا نین.
وه‌ك دیاره لاى هه‌ر یه‌ك له تۆدۆرۆف و یاكوبسن و كۆهین.. شیعرییه‌ت جگه له توخمێكى زمانه‌وانى شتێكى دیكه نییه، شیعرییه‌تیش به تایبه‌تى لاى كۆهین نواندنى شێوازى ئه‌و توخمه‌یه، ئه‌و جۆره‌ش له شێوازگه‌ریى به دواى تایبه‌تمه‌ندییه‌كانى پێكهاته‌ى زمانى شیعرییه‌وه‌یه! زمانى شیعریش گۆرِینى واقیعى بینراوه بۆ واقیعى زمانى، ئه‌گه‌ر واقیعى بینراو زه‌مه‌ن و شوێنى دیاریكراو و تایبه‌ت به‌خۆى هه‌بێت، ئه‌وه واقیعى زمانى ده‌كه‌وێته ده‌ره‌وه‌ى شوێنكاته‌وه و شیعرییه‌ت به‌رجه‌سته ده‌كات، به‌و مانایه‌ش شیعرییه‌ت یاخى بوونه له واقیعى بینراو و كه‌شفكردنى زمانێكى دیكه و خه‌لقكردنى به‌رده‌وامى نه‌بینراو ده‌گه‌یه‌نێت، كه‌شفكردنیش هه‌میشه به دنیابینییه‌وه به‌نده، خه‌لقكردنى به‌رده‌وامى نه‌بینراویش له ناخى مرۆڤایه‌تییه‌وه هه‌ڵده‌قوڵێت و له خه‌یاڵدا ده‌ته‌قێته‌وه...
(2)
(بۆدلێر) هه‌موو ئاواته‌كانى ئه‌وه بوو مێرگ به ره‌نگى سوور و دره‌خت به ره‌نگى شین ببینێت، ئه‌وه دنیابینى و خه‌یاڵى بۆدلێره ئه‌گینا له دنیادا شتى وه‌ها بوونى نییه! شیعر لاى بۆدلێر به زه‌مه‌نێكى دیاریكراوه‌وه به‌ند نییه، به‌ڵكو له سه‌ر پرنسیبى شۆرِش وه‌ستاوه، به‌مجۆره بۆدلێر هه‌وڵى ده‌دا له رێگاى پرسیارى شیعرییه‌وه (جوانى راگوزه‌ر) راو بكات.
سه‌رسامى خوێنه‌ران بۆ (رامبۆ)ى شاعیر په‌یوه‌ندى به ئاوێته‌بوونى كیمیایى وشه‌وه هه‌یه... رامبۆى شه‌یداى دنیاى نه‌بینراو، دنیاى خه‌ون، هه‌میشه له رێگاى هێزى خه‌ون و خه‌یاڵه‌وه دنیاى شته سه‌یره‌كانى راو ده‌كرد، رامبۆ هات بۆ ئه‌وه‌ى جارێكى دیكه په‌یوه‌ندى له نێوان شاعیر و ساحیر درووست بكاته‌وه، بۆ ئه‌وه‌ى په‌یوه‌ندى نێوان دنیابینى و جادووگه‌ریى كه‌شف بكات.. رامبۆ به دواى زمانێكه‌وه بوو، له رۆحه‌وه بۆ رۆح قسان بكات.
به‌ڵام دنیاى (مالارمێ) له شیعرییه‌تى هێماوه خۆى هه‌ڵده‌گرێته‌وه، مالارمێ له رێگاى هه‌ڵچوونى ناخ و هه‌سته‌كانه‌وه ئاگرى شیعریى گرِ ده‌دا، نه‌ك چوارچێوه‌ى زمانه‌وانى ئاماده‌وه، چونكه شیعر گه‌یشتنه به‌و پنته‌ى كه زمان دێته‌گۆ نه‌ك من، وشه‌كانیش له هه‌سته‌كان بزر ده‌بن.. لاى مالارمێ زمان قسان ده‌كات، نه‌ك نووسه‌ر، نووسینیش له هه‌سته‌كانه‌وه هه‌ڵده‌قوڵێت.. مالارمێ له میانى وه‌ڵامه‌كانى بۆ پرسى شیعر پێیوابوو ده‌بێ واز له راڤه‌كردنى گه‌ردوون بهێنین و هه‌وڵبده‌ین كۆنترۆڵى بكه‌ین، هه‌موو ئه‌و پێكهاته و رێكخستنانه‌ى گه‌ردوون ره‌ش بكه‌ینه‌وه بۆ ئه‌وه‌ى بگه‌ینه سیحرى گه‌ردوون.. ئه‌گه‌ر دنیاى بۆدلێر دنیاى جوانى میسالیانه بێت و دنیاى رامبۆ دنیاى نه‌بینراو بێت، ئه‌وه دنیاى مالارمێ ئاسمانى شینه، كه زمان تێیدا قسان ده‌كات و به نه‌مرى ده‌مێنێته‌وه و شیعر له له‌پرِ دێ و به روونى خۆیه‌وه ده‌نازێ...
(3)
ئه‌و كۆپله‌یه‌ى ده‌ستپێكم بۆ ئه‌وه هێناوه‌ته‌وه تا بڵێم بۆدلێر حه‌زى به مێرگى ره‌نگ سوور بوو، به‌ڵام لاى (دلشاد عه‌بدوڵڵا)ى شاعیر (مێرگى خوێن شین ده‌چێته‌وه)... ده‌مه‌وێ بڵێم زمانى شیعریى دلشاد عه‌بدوڵڵا هه‌وڵده‌دات له رێگاى هاوكێشه‌ى بابه‌تییه‌وه شیعرییانه به‌سه‌ر گێرِانه‌وه‌كاندا بچێته‌وه.. ده‌یه‌وێت هاوكێشه‌ى بابه‌تى له نێوان شیعر و گێرِانه‌وه درووست بكات! وه‌ك ده‌زانین (هاوكێشه‌ى بابه‌تى) گه‌رِانه‌وه‌یه بۆ هه‌ست و سۆز لاى ئیلیوت، به‌ڵام به‌ر له‌وه‌ى ئه‌و قسه‌یه‌م لێبكه‌وێت ده‌بێ بڵێم كه لاى ئیلیوت هیچ جیاوازییه‌كى بنه‌رِه‌تى له نێوان فیكر و سۆز بوونى نییه، جگه له‌وه‌ش دلشاد عه‌بدوڵڵا ئیلیوتانه بایه‌خ به (ده‌رككردن و وه‌سفكردنى بنه‌ماى ده‌رككردن) ده‌دا... ئه‌و قسه‌یه‌ى من له كۆكردنه‌وه‌ى گێرِانه‌وه‌كان له هاوكێشه‌یه‌كى بابه‌تیدا، ده‌رگا كردنه‌وه‌یه له وشه‌ى مل درێژى مانا قومریى.. واته ئازادكردنى وشه و وه‌سفكردنى ده‌رككردنى وشه بۆ ئه‌وه‌ى زۆرترین رۆناكى ببه‌خشێت! ئه‌وه‌ش جۆرێك له سازانه له نێوان شیعر و گێرِانه‌وه! زمانى دلشاد عه‌بدوڵڵا له گێرِانه‌وه‌وه بۆ شیعر هه‌نگاو ده‌نێت، به پێچه‌وانه‌شه‌وه....
(4)
بێگومان شیعر له خودى شته‌كاندا كورت ناكرێته‌وه، به‌ڵكو له فه‌زاى په‌یوه‌ندى شته‌كان و پرسیاره نوێیه‌كانه‌وه به‌رجه‌سته ده‌بێت، به‌و مانایه‌ش هیچ شتێ شیعریى نییه، هیچ شتێ خاوه‌نى شیعرییه‌ت نییه، ئه‌وه‌ى شیعرییه ئه‌و فه‌زایه‌یه كه ساته‌وه‌ختى نووسینى شیعر درووستى ده‌كات، شیعرییه‌ت له ئاسته به‌رزه‌كانى خوێندنه‌وه‌وه دێته به‌رهه‌م.
شیعرییه‌ت بوونێكى راسته‌قینه‌ى نییه، به‌ڵكو به‌رده‌وام له‌رِێگه‌ى ته‌ماشاكردن و خوێندنه‌وه‌ى جیاوازه‌وه خه‌ڵق ده‌كرێت و ده‌كه‌وێته ده‌ره‌وه‌ى بابه‌تخوازى و نێرگزییه‌ته‌وه، له‌وێشه‌وه نه برِواى منى گێرِه‌وه بۆ خۆى راده‌كێشێت، نه منى لبیدۆى بێگه‌رد و نه به یادهێنانه‌وه، نه هه‌ڵگرى منێكى ئیرۆتیكى نه‌خۆشه، كرده‌ى نووسینى شیعریى ساته‌وه‌ختێكى له پرِو دره‌وشاوه‌یه، كرده‌یه‌كه به جۆرێك له جۆره‌كان وجودى شاعیر له چوونه نێو پرۆسه‌ى نووسینى شیعرییه‌وه، یان حاڵه‌تى شیعر نووسینه‌وه به‌رجه‌سته ده‌بێت، وه‌ك ده‌زانین به‌رجه‌سته‌كردنى ئه‌و حاڵه‌ته له (وجود) راسته‌وخۆ ده‌كه‌وێته نێو خه‌یاڵه‌وه، خه‌یاڵیش ته‌واوى ده‌سه‌ڵاته‌كان له عه‌ده‌مێكه‌وه به‌ره‌و عه‌ده‌مێكى دیكه ده‌كاته‌وه.