لە کۆمەڵگاى تەندروستدا فیکر و کلتور2 لەسەر بنەماى گەشەکردنى ناوەڕۆکى مەعریفی و ناوەڕۆکى ئایدیۆلۆژى پێشدەکەوێت، مەعریفە بە هۆى پێشکەوتنى زانست، ئایدیۆلۆژیا بەهۆى گەشەى کۆمەڵایەتییەوە... کەچى لە کۆمەڵگاى دواکەوتوودا مەعریفەى فیکرى هەر ئەوەیە کە هەیە، ئەوەى کە دەگۆڕێت ئایدیۆلۆژیایە، بەپێى بەرژەوەندییەکانى خۆى و بۆشاییەکانەوە دەست بەسەر کلتور و مەعریفەدا دەگرێت. کەواتە ئەوەى کە لە فیکرى کۆمەڵگاى بنبەستوودا گرنگە مەعریفە و داهێنان و تازەگەرى نییە، بەڵکو ئەوەیە کە هەوڵ بدرێت (ڕابردوو و کەلەپوور) زیندوو بکرێتەوە، هەوڵ بدرێت وێناکردنى (کۆن و تەقلیدى) لەلایەن عەقڵەوە بە پەسەند بزانرێت، هەوڵ بدرێت تەسەورى عەقڵى ڕەوایەتى خۆى لە بۆچوونى (ڕابردوو و کەلەپوور و سوننەتگەراییەوە) وەربگرێت. ئەگەر ئەو شێوەیە لە عەقڵانیەت زاڵبوونى شێوەیەکى ئایدیۆلۆجیا بێ بەسەر ژیاندا، هەژموونى دابونەریتى بنبەستووى کۆمەڵایەتى بێ بەسەر زانستدا، ئەوە پێویستە کۆمەڵگاى کوردى بە کۆى دەزگا مەعریفى و کلتورى و ئایدیۆلۆژییەکانییەوە وەک دروستکەرى فانتازیاى کۆنەپەرستى بخوێنینەوە.
ڕەسەنایەتى/ داهێنان
بە کورتى، ئەمڕۆ قسەکردن لە بارەى ڕەسەنایەتى و بڕوابوون و ناسنامە و ستایل و ناسیونالیزم، قسەکردن لە گەڕانەوە بۆ ئەسڵێکى کۆن و ڕووداوى یەکەم و کەلەپوور و یادەوەرى نەتەوە... قسەکردنێکى سیاسییانەى پۆپۆلیستییە بۆ مەسرەفى ڕۆژانە، هەرگیز پرسیارێکى گرنگى هەڵنەگرتووە، ئەو شێوەیە لە قسەکردن چوارچێوەیەکى فانتازیى لە نێو کلتور و پانتاییە ئەدەبى و هونەرى و میدیاکانى کوردى بۆ خۆى بردووە، لە رێگاى تێگەیشتن و خۆناسینەوە نا، بەڵکو وەک سرووتى گەڕانەوە و ئامادەکردنەوەى ڕووداوە سەرەتایى و دامەزرێنەرەکان، وەک ئەوەى کۆمەڵگاى کوردى بە یەک رۆژ لە دایک بووبێت و یەک رەنگ و دەنگى هەبێت... لە ڕێگاى پەیوەندیکردن بە مەعریفەى ئەویدیکەوە نا، بەڵکو وەک ئەوەى کۆمەڵگاى کوردى خاوەنى خودێکى پڕ داهێنان و تۆکمە و جێگیر بێت؟! بەڵام بەشێکى گەورەى گەڕانەوە بۆ ڕابردوو لە نزیکترین پێناسەیدا پەیوەندی بە فەرامۆشکردنی فیکر و نەبوونی جیهانبینی سەردەمەوە هەیە، وەک چۆن پەیوەندی بە نەبوونی بابەتبووندایە.
لە پانتایى کلتورى کوردیدا سۆزى گەڕانەوە بۆ رابردوو، زار قەرەباڵغییەکى گەورەى نەوەیەکى بنبەستووى (رۆشنبیریى/سیاسى) کوردى بەدواى خۆیدا کێش کردووە، نەوەیەک کە هیچ ئامادەییەکى فیکرى و مەعریفى لەمڕۆى پڕ لە جیاوازیدا نیشان نەداوە، بۆیە لەبرى ئەوەى وەک بکەر دەربکەوێت، دەیەوێ وەک رەمز (رەمزى دەسەڵاتى رابردوو) ئامادەى زەمەنەکان بێت، هەموو ئامادەییەکی رەمزیانەش خۆى لە سەرووی واقیع دادەنێت و هێز ء توندوتیژى نەبێت، مەعریفە و گفتوگۆ و بیروڕای جیاواز و دنیابینی جیاواز ناناسێت... دەمەوێ بڵێم دەشێ کۆى ئەو پەڕگیرى و توندوتیژى و (قسەکردن لەبرى هەمووان) شێوازێکى نادروستانەى دەسەڵاتى سیاسى شکستخواردووى کوردى بێت و بەرەو پانتاییەکانى دیکەى کلتورى دزەى پێکرا بێت! لێرەدا هەوڵدەدەم لە رێگاى راڤەکردنى دوورى و نزیکى لە (مەرجەع- سەرچاوە-coming back) بڵێم کۆمەڵگاى پەرێزخواز و داهێنان پێچەوانەى یەکتر بیر دەکەنەوە، خودێک کە سیستم بە خواستى خۆى لە قالبى دەدا و خۆناسى (خوێندنەوەى خودە بە پێوەرى خود) پێچەوانەى یەکتر دەکەونەوە، یەکەمیان داخران بەرهەمدەهێنێ و دووەمیان روو لە کرانەوەیە.
داهێنان لە دۆزینەوە و نوێکارى و بەرهەمهێنانەوەى بێ سنور بەرجەستە دەبێت، هەمیشە دنیایەکى نوێ و روانینێکى جیاواز و مەعریفەیەکى دیکە دەخاتەوە، بەشێکى گەورەى داهێنان پەیوەندى بە خۆناسین و خەیاڵێکەوە هەیە، کە لە حاڵەتی کرانەوە و جیاوازى و دەرککردندایە، عەقڵێک کە پەیوەندی راستەوخۆی بە ئەویدیکە و زمان و ژینگەی دەرەکییەوە دەکات، بەو مانایەش پەیوەندى داهێنان بە جیهانەوە پەیوەندییەکى دینامکییە و لەسەر گۆڕانکارى و قبوڵکردنى ئەویدیکەى جیاواز و بێ سنورى وەستاوە. داهێنان هەمیشە دەکەوێتە ئەودیوو سنورەکان و چوارچێوەکان و بە شێوەیەکى ستوونى دادەبەزێ و لە قوڵایى فیکر و ئەزموون و دنیابینیدا خۆى واز دەکات، دنیاى داهێنان دنیاى بەیەکەوە هەڵکردن و هاوژیانى و شیعرییەت و چێژە، دنیاى رەنگە جیاوازەکان و هەست و نەستە جیاوازەکان و مرۆڤە جیاوازەکانە، داهێنان بەردەوام دنیا بە شێوەیەکى کتوپڕ بەرهەم دەهێنێتەوە... چەمکى داهێنان بە چەمکى (ئازادی)یەوە بەندە، بەو مانایەى کە سنورەکان ناناسین. چەمکى داهێنان بە چەمکى (خۆشەویستی)یەوە بەندە، بەو مانایەى کە ئەو کاتەى خۆشەویستى دادەهێنرێت، خود بوونى نییە، خود بە تواناى دەربڕن و ئەزموونەوە دەلکێ، داهێنان بە زەین و کارى کردەى لە ناکاو، ساتى داهێنان دەکەوێتە دەرەوەى تێگەیشتنى فیکر و ئەزموون و بیرەوەرییەوە. داهێنان بەردەوام کار لەسەر هەڵوەشانەوە و دووبارە بونیادنانەوە دەکات، کار لەسەر پرسیار و ئیقاعە نوێیەکانى سەردەم دەکات، هەر لەوێشەوە دژى پەڕگیرى و جێگیر بوون و بیرکردنەوەى بنبەستوو رادەوەستێت، وەک چۆن نە بڕواى بە سێنتەر هەیە نە بە پەراوێز، نە لە رێگاى شتە مەزنەکانەوە راست دەبێتەوە، نە بە هۆى شتە بچووکەکانەوە سۆزى ئەویدیکە بۆخۆى رادەکێشێت. لە داهێناندا (رابردوو و ئێستا و ئایندە) لە تاکە جولەیەکى هەنووکەییدا بەیەکدەگەن، جولەیەکى لەپڕى ئیبداعى، بەرەو کردەیەکى ترسناکى داهاتوومان دەکاتەوە... بۆیە ئەو رستەیە لاى زۆربە دووبارە دەبێتەوە کە دەڵێین: داهێنان زەمەنى تایبەت بەخۆى کەشف دەکات. بەڵام رەسەنایەتى لە تێربوونى خۆیدا دەژى، (تێربوونى خود) و (کەشفکردنى ژیان) ئەگەرچى دووانەیى دژ بەیەکیش نەسازێنن، هەڵگرى دوو راڤەکردنى جیاوازن، چونکە لەلایەک ناتوانین رەگەزە زیندووەکانى رەسەنایەتى، ئەوەى لەگەڵماندا هەناسە دەدات، لە کەشفکردنى ژیان و کرانەوە و ئازادى و فرە رەنگى دوور بخەینەوە، واتە ناتوانین کۆى کەلەپور بە هاوشانى کۆن و رەسەنایەتى لە قەڵەم بدەین و تازەگەرى بە هاوچەرخ و داهێنان بناسێنین. نە یەکەمیان رەمزى دواکەوتنە و نە دووەمیان پێشکەوتن، رەسەنایەتى لە رەگەزى دواکەوتوو و مردوو بەتاڵ نییە... تازەگەریش مەرج نییە هەمیشە ساتەوەختێکى مەعریفى دامەزرێنێت، تازەگەرى دەشێ لە دەمارگیرى بەتاڵ نەبێت! داهێنان مەرجى گەڕانەوە بۆ رابردوو ناسەپێنێت، وەک چۆن هەموو تازەگەرییەکیش داهێنان نییە.
ئەمڕۆ (زیندووکردنەوەى کەلەپور) وەک مۆدیلى فیکرى خۆرهەڵاتى، بەشێکى زۆرى کلتورى کوردى و دەسەڵاتى سیاسى کوردى لەگەڵ خۆى دەبات، ئەو جۆرە بیرکردنەوەیە (سەلەفى و تەقلیدییەکان) نوێنەرایەتى دەکەن، جگە لە فۆرم گۆڕین، لە رووى مەعریفییەوە لەسەر هیچ نەگوتن وەستاوە! لە بەرانبەر ئەوە (سروش وەرگرتن لە کەلەپور) بژاردەیەکى دروستکراوە و دەکەوێتە نێوان (کەلەپورخوازان و هاوچەرخخوازانەوە)، ئەو جۆرە بیرکردنەوەیە تەنها دووڕوویى سیاسى و بەتاڵى ڕۆشنبیریى نیشان نادات، بەڵکو دەکەوێتە دەرەوەى بوێرى و بڕوابوون بەخۆوە، مەبەستم لە بڕوابوون ئەوەیە کە کار ئاکامى کردەوەیە، کردەوەش مەعریفە بەرهەم دەهێنێ، بە دیوەکەى دیکەش بوێرى بە روونى بە تاکەوە بەستراوەتەوە و تاک بە مەعریفەوە، مەعریفەش بە ئازادییەوە! عەقڵ لەسەر بەرهەمهێنانەوەى بەردەوامى مەعریفە کار دەکات و بیرکردنەوە لەسەر بەرهەمهێنانەوەى بەردەوامى ئازادییەوە وەستاوە... ئاراستەى سێیەم لەسەر (دووبارە خوێندنەوەى کەلەپور) خۆى بونیاد دەنێت و (ئازادیخوازەکان) نوێنەرایەتى دەکەن.
بەڵام کۆمەڵگاى کوردى نە خاوەنى دابڕانێکى مەعریفییە تاکو پارێزگارى لەو سەربەخۆییەى بکات و نەهێڵێ خودى پڕ لە داهێنانى شێلو ببێت، نە توانیوویەتى لەخۆى بێتەوە و بونیادێکى هەنووکەیى لەبەر رۆشنایى مەعریفەى ئەویدیکە فەراهەم بکات؟!
باوەڕ/ ترس لە بۆشایى
باوەڕ لە بارەى راستییەوە دەکرێ حاشاى لێبکرێت، بەڵام حاشا لە راستى ناکرێت. بەو مانایەش وەک (کریشنا مۆرتى) لە کتێبى "یەکەمین و دوایین رزگارى"دا3 دەڵێت دەتوانین بێ پشت بەستن بە باوەڕ کار بکەین، بە دیوەکەى دیکە لە کۆى بەرهەمەکانیدا هەمیشە هانماندەدا بە دواى خۆناسین و مەعریفەوە بین! ئەوە بەو مانایە نایەت، کە باوەڕ خاوەنى مەعریفەى خۆى نییە؟! باوەڕى سیاسى، ئایدیالۆژى، باوەڕ بە خوا، بە ئایین، بە ئایینزا، بە مەزهەب، بە دابونەریت، بە کەس... بەڵکو بەو مانایە دێت، کە راستى دەبێ لە رێگاى تێگەیشتن و راڤەکردنەوە، لە رێگاى دید و مەعریفەى جیاوازەوە کەشف بکرێت، راستى شتێک نییە کە لە رێگاى فیکرەوە بناسرێت، لە رێگاى عەقڵەوە دیارى بکرێت، چونکە عەقڵ بەرهەمى ناسراوەکانە، بەرهەمى یادەوەرییە، عەقڵ بەرهەمى پێداچوونەوە و تەتەڵەکردن و رێکخستنەوەى رابردووە، عەقڵ بە زەرورەت ماناى ئەو شتانە نییە کە فیکرە، بەڵکو ئاماژە بە (کار) دەکات، عەقڵ تەنها رووییەکى راستى ناس دەکات، عەقڵ و بیرکردنەوە راستى کەشف ناکەن، بیرکردنەوە بەرهەمى ئازادییە...
پرۆسەى کەشفکردن، هەنگاونانە بەرەو نادیارى، بەرەو نەناسراوى، بەرەو تاریکى... تێگەیشتن و راڤەکردن واتە رێگادان بە راستى بۆ ئەوەى بدوێت، یان بۆ ئەوەى لە رێگاى پەردەپۆشین و پەردەنەپۆشین بە کردەى کەشفکردن رابێتەوە، بەڵام راستى لاى کەس نییە، راستى دەبێ هەوڵى کەشفکردنى بدرێت، راستى بە بیرکردنەوە و یادەوەرى کەشف ناکرێ، عەقڵ و بیرکردنەوە و یادەوەرى بەرهەمى رابردوون، عەقڵ و بیرکردنەوە دەشێ رووییەکى راستى بناسێنن، بەڵام راستى رەها بوونى نییە! بەشێکى گەورەى راستى دەکەوێتە نادیارەوە، عەقڵ و بیرکردنەوە رێگا بۆ راستى خۆش دەکەن بە ئازادى کار بکات، عەقڵ و بیرکردنەوە پۆشین و نەپۆشین وەک مەعریفە لێکجیا دەکەنەوە... لێرەوە دکتۆر (محەمەد کەمال) لە کتێبى ((فەلسەفەى بوون- لێکۆڵینەوەیەک لە هزرى پاش میتافیزیک، ل9-10)دا دەڵێت: بڕوا لەسەر جۆرێک لە مەعریفە دروست دەبێت، بەڵام لەگەڵ جێگیربوونى دەبێت بە دۆگما و لە ئاستى ئەگەرى جیاوازدا دەبێ بە رێگر، چونکە بڕوا بانگەشەى دوا راستى و دوا قۆناغى بیرکردنەوە دەکات... کۆى ئەو قسانەش ئەوە دەسەلمێنێ کە "نفێرى" دەڵێت زانینى نەگۆڕ و جەهلى نەگۆڕ یەک شتن.
بەڵام مرۆڤ چۆن (باوەڕ) قبوڵ دەکات، چۆن بە دەستى دەهێنێ، چۆن دەکەوێتە ناو سنورە دیاریکراوەکانى باوەڕەوە؟ ئایا تەماشاکردنى مرۆڤ وەک (بوونەوەرێکى کۆمەڵایەتى) سەرەتاى بڕواهێنان نییە... یەکێک لە هۆکارەکانى ئارەزوو بۆ قبوڵکردنى باوەڕێک، ترسە. چوونە نێو کۆمەڵ جگە لە خۆشاردنەوە لە هەرێمە تاریکەکانى ئەویدیکە، شتێکى دیکە نییە، سنورە نادیارەکان زۆر لە سنورە دیارەکان گەورەترن، رووبەرە نهێنییەکان زۆر لە پانتاییە کەشفکراوەکان بەرفرەوانترن.... بۆیە ئەگەر مرۆڤ باوەڕ نەهێنێ چى بەسەر دێت، ئەگەر مرۆڤ خۆى نەداتە پاڵ کۆمەڵ، چۆن دەتوانێ بەو هەموو لاوازییەوە خۆى بپارێزێت، ئایا نابێت لەو شتەى کە لەوانەیە رووبدات بە تووندى بترسێت؟ مرۆڤ هەر لە تەماشاکردنى وەک بوونەوەرێکى کۆمەڵایەتى عادەتى بە باوەڕەوە گرتووە، ئەگینا خۆمان بە گومبوو دەزانین! کەواتە قبوڵکردنى باوەڕ جگە لە راکردن لە ترس، جگە لە خۆشاردنەوە، جگە لە بڕوابوونێکى سەرەتاییانە، جگە لە خۆخستنە پاڵ دیار... شتێکى دیکە نییە، مرۆڤى باوەڕدار مرۆڤى عوسابییە، مرۆڤى نیرۆسى، هەست بە هێز ناکات، دەترسێ و دەسەوەسانە، مرۆڤى نیرۆسى هوشیار نییە و خۆى ناناسێ... مرۆڤى عوسابى پێویستى بە بوونى خۆناسى نییە، تەنها باوەڕهێنان بۆ ئەو بەسە.
لە بیرمان نەچێت عەقڵ بەرهەمى رابردووە، عەقڵێک کە بە باوەڕەوە سیخناخە، عەقڵێکە لەسەر دووبارەبوونەوە کار دەکات، عەقڵێکە سنوردار، مرۆڤى بنبەستبوو بۆ ئەوەى لە ترس رابکات، بۆ ئەوەى لە خاڵیبوون رابکات، بۆ ئەوەى لە نهێنى ئەویدیکە رابکات، هەوڵى تێپەڕاندن نادات، بەڵکو خۆى بە باوەڕێکەوە کۆت و بەند دەکات، هەوڵى ئازادى نادات، خۆى دەخاتە نێو بڕوابوونێکى سنوردارەوە... ترسى مرۆڤ لە تەنیایى، گۆشەگیرى، ترسى مرۆڤ لە مەندبوون، لە نەکران، لە نەگەیشتن بە شتێک یان شوێنێک، ترسى مرۆڤ لە سەرنەکەوتن، ئەوە پرسیارەکە نییە، پرسیار ئەوەیە ئایا لە رێگاى باوەڕەوە بە خۆناسین دەگەیین، ئایا لە رێگاى باوەڕەوە بە ئازادى دەگەیین؟
بەهاى مرۆڤ نەبەستراوەتەوە بە سەرکەوتنەکانى، بە چەندێتى شتومەک کڕینى لە بازاردا، بەوەندە سەرمایەى هەیەتى، بە موڵک و ماڵى، ئادەمیزاد لە گۆشەنیگاى هێزى تایبەتى خۆى و تواناى خۆشەویستییەوە هەڵدەسەنگێنرێت4... هەمیشە مەعریفە کرانەوەیە و نەزانین داخران، هەمیشە خۆشەویستى قبوڵکردنى جیاوازییە و هەمیشە هەوڵدان بۆ مەعریفەى جیاواز گۆڕان دروست دەکات و باوەڕ وەستان، بۆیە هەر چەندە سنورەکانى هوشیاریمان بەرفرەوان بێت، باوەڕبوون کەمتر دەبێتەوە، چونکە باوەڕ سنورى مەعریفەى دیارە، بەڵام تواناى مرۆڤ بێ سنورە، مرۆڤ بوونەوەرێکى نەگۆڕ نییە و هەمیشە لە گۆڕاندایە، مادام ئێمە بە دواى مرۆڤایەتى و خۆشەویستى و ئازادییەوەین، بۆ دەبێ باوەڕ بکەینە هۆکارى دژ بە یەکبوونمان، رق لە یەکبوونمان، بۆ دەبێ باوەڕ بکەینە پەردەى لێکجیابوونەوەمان، بۆ دەبێ لەسەر باوەڕ بە گژ یەکدا بچینەوە، بۆ خۆمان بە باوەڕێکەوە دەبەستینەوە، بۆ خۆمان لە کونجى باوەڕێکەوە گۆشەگیر دەکەین، بۆ ئازادى و خۆشەویستى خۆمان بۆ دنیا بەیان ناکەین، بۆ خۆمان بە باوەڕێکەوە کۆتوبەند دەکەین... فیلمى (کۆنفۆ پاندا) ئیزدیواجیەتى خۆناسین و بیڕوابوونمان بۆ روون دەکاتەوە، فیلمى (کۆنفۆ پاندا) گوزارشت لە دیسپلینى سەربازى رۆژهەڵاتى دەکات و مەبەستى گەیاندنى جەوهەرى عیرفانى رۆژهەڵاتییە، لە هەمان کاتدا بە پێى قسەى (سلاڤۆ ژیژەک) ئایرۆنییە و گاڵتە بە باوەڕەکەى خۆى دەکات، ئەوەى زۆرى سەرنجى ژیژەک رادەکێشێ لەو فیلمەدا گاڵتەکردنە بە ئایدیۆلۆژیا، بەڵام ئایدیۆلۆژیا هەر دەمێنێ! ژیژەک لە تەماشاکردنى بۆ ئەو فیلمە رەنگە مەبەستى ئەوە بێت کە: "ئایدیۆلۆژیا لەمڕۆدا بڕوایەکە بە هەمان شێوەى ئیمانى رۆژهەڵاتى کار دەکات." ئەو خوێندنەوەیە (وەک ئەوەى من بیرى لێدەکەمەوە) هەم ئایدیۆلۆژیا هەڵدەسەنگێنێ، هەم دیدى رۆژهەڵاتى بۆ ئیمان دەخاتە روو. دواجار ئەو خوێندنەوەیە پێمان دەڵێت: هەرگیز کەسى باوەڕدار (وەک بانگەشەکەرى دوا راستى) کەسى ئاشتیخواز نییە، هەرگیز کەسى باوەڕدار کەسى ئازاد نییە، هەرگیز کەسى باوەڕدار کەسى خۆشەویست نییە، لە پرۆسەى خۆشەویستیدا دووچارى رێگرى دەبینەوە، لە پرۆسەى خۆشەویستیدا جیاوازى جوانییەکانى خۆى دەنەخشێنێت، بەڵام لە نێو باوەڕداران و ئایدیۆلۆژکاراندا رق بوونەوە لە یەکتر، نکۆڵیکردنى یەکتر، قبوڵنەکردنى یەکتر... هەڵگرى یەک ئایدیۆلۆژیا و بیروباوەڕن و یەکترى قبوڵ ناکەن، دژ بە یەکتر کار دەکەن، چونکە هەریەک دەیەوێ سنورى نەزانینى خۆى بپارێزێ و بەرگرى لە نەگۆڕى و کۆتوبەندى خۆى بکات، هەر کەس دەیەوێ خۆى زێتر لە بەندایەتى ئایدیۆلۆژیا و بیروباوەڕەکەى نزیک بکاتەوە، خۆشتر خۆى رادەستى پەڕگیرى بکات... ئەى ئازادى و خۆشەویستى و جیاوازى دەکەوێتە کوێى مرۆڤایەتییەوە؟
لە شەڕى حەوتەمى سەلیبیدا کە(سانت لویس) سەرکردایەتى دەکرد، (ئیڤۆ لوبرۆتۆن) دەگێڕێتەوە: رۆژێک لە سەرەڕێیەکدا تووشى پیرێژنێک بووم، کە دەفرێکى ئاگر بە دەستى راستییەوە و کاسەیەک ئاویش بە دەستى چەپییەوە بوو. لە وەڵامى ئەوەى کە ئەو دووانەى بۆچى هەڵگرتووە پیرێژنەکە گوتى: دەمەوێ بە ئاگرەکە وەها بەهەشت بسوتێنم هیچى لێ نەمێنێتەوە و بە ئاوەکەش وا ئاگرى جەخەنەم خامۆش بکەم گڕێکى لێ جێنەمێنێ: چونکە دەمەوێت کەس نە بۆ پاداشتى بەهەشت چاکە بکا و نە لە ترسى ئاگرى دۆزەخ. بەڵکو تەنها بۆ خۆشەویستى خودا بیکات.5
ناسنامە/ پەڕگیرى
رەنگە وشەى (ناسنامە) وشەیەک نەبێ هاوشانى (یەکگرتنەوە لەگەڵ خود) هەنگاو بهاوێژێت، بەڵام دەشێ پێکهاتەى ئەو وشەیە لە زۆر رووەوە تێگەیشتنێک لە بارەى ناسینەوە وێنا بکات! ناسنامە وشەیەکى ئاوێتەیە و لە (ناسین) و (نامە) پێکهاتووە، نامەى ناسین ئەگەرچى حەقیقەتێکى رەهاى بۆ نموونە وەک زمان و خەسڵەتە جەوهەرى و هاوشێوەکانى ناسین و ئاراستەى ناسین دیارى ناکات، بەڵام بە گشتى شتێکمان لە بارەى ناسینەوە بە شێوەیەکى بێلایەنانە پێڕادەگەیەنێت، کەواتە ناسنامە وەک ئەوەى دەلالەتى ناسینى لەخۆدا هەڵگرتووە، شیاوى فرە جۆرى تێگەیشتنى تێدا دەبێتەوە، ناسنامە نامەیەکى کراوەیە لە بارەى ناسینەوە، بەو مانایەش زمانى کوردى بەشدارییەکى بێلایەنانەى لە بارەى ناسینەوە هەیە.
ناسنامە وەک زاراوە پەیوەندى تاک بە کۆمەڵگاوە دیارى دەکات و خەسڵەتە جەوهەرى و جیاواز و هاوشێوەکانى تاک و کۆمەڵگا دەکێشێت، هیچ کۆمەڵگایەک بێ ناسنامە وێنا ناکرێت، بەڵام بەو مانایەى کە پێکهاتەکانى ناسنامە جێگیر نییە و بەپێى بارودۆخ گۆڕانى بەسەردا دێت: ناسنامەى کەسى، ناسنامەى کۆمەڵایەتى. ڕۆشنبیریى، نەتەوەیى... لە کۆمەڵگاى سێیەمدا هەژموونى کۆ بەسەر تاکدا هەژموومێکى گەورەیە و لە رەفتاردا دەردەکەوێت، ئەوەش تەواو پێچەوانەى کۆمەڵگا تاکخوازەکانى خۆرئاواییە، کە بە شێوەیەکى گشتى تاکێتى زاڵە بەسەر رەفتارى رۆژانە و جۆرى هاوبەشیکردن لە نەخشە و پرۆژەکانى کۆمەڵدا... لە کۆمەڵگاى سێیەمدا ناسنامەى کۆمەڵ ناسنامەى نیشتمانى و نەتەوەیى و ڕۆشنبیریى بە شێوەى سیاسى و دەروونى هەژموونى هەیە، بەڵام لە کۆمەڵگا تەکنۆلۆژى و سیاسییە پێشکەوتووەکاندا چەمکى ناسنامە بە تاک و دامەزراوە جۆراوجۆرەکانەوە دەلکێت، یەکەمیان دەشێ بە قەیرانى ناسنامە ناوى بەرین، کە(داریوشى شایگان) لە کتێبى (وەهمەکانى ناسنامە)6 وەک (وێنەى سەپێنراو بەسەر خود) قسەى لێدەکات. قەیرانى ناسنامەش بە تێگەیشتن و هۆشیاریى کۆمەڵگاوە بەندە. چونکە ناسنامە گوزارشت لە ماهیەتى تێگەیشتن و هوشیارى دەکات، گوزارشت لە ماهیەتى فیکر و ڕۆشنبیریى و ژیارى مرۆڤ دەکات.
پێشکەوتنى کۆمەڵگا لە رووى تێگەیشتن و زانیارى و تەکنۆلۆژیا و میدیاوە ناسنامەیەکى گەردوونى لەخۆدا هەڵگرتووە، ئەو ناسنامەیە بەرگرى لە تاکێتى و رێژەگەرایى و ونبوونى سەرچاوە ئایدیۆلۆجى و تەقلیدییەکان دەکات و بۆ پرۆژە گۆڕانکارییە گەورەکانى نێو کۆمەڵگاى مرۆڤایەتى دەگەڕێتەوە. ئەو جۆرە لە ناسنامە لەسەر کرانەوە و پلەى سفرى ئایدیۆلۆجیا و لێکبوردەیى بێ سنور و قبوڵکردنى جیاواز وەستاوە و ماف بە تاک دەدات هەڵبژاردنى تایبەتى خۆى هەبێت. داریوشى شایگان پسپۆر لە مێژووى ژیارییەکاندا پێیوایە ئەوەى ئەمڕۆ دنیا بەڕێوە دەبات ژیارییەکى گەردوونى تازەیە، ئەوەى ناسنامەى تاکیش بەڕێوە دەبات تواناى عەقڵییە، کە هەموو پابەندبوونە ڕۆشنبیریى و ئیتنى و ئایینییەکان وەک پابەندبوونێکى رووت دەبینێت.
بەڵام چەمکى (پەڕگیرى) پەیوەندیەکى راستەوخۆى بە رەگەزپەرستى و دۆگماتیزمیەوە (Dogmatism) هەیە، پەڕگیرى واتە پەیوەستبوون بە فیکرێک یان چەند بیرکردنەوەیەکى دیاریکراو و قبوڵنەکردنى دیباتە و چاوپێداخشانەوە و پەرستنى ئەو فیکر و بیرکردنەوەیە وەک ئەوەى چەسپاو و رەها بێت، لە بەرانبەر ئەوەشدا رەتکردنەوەى هەموو بیرکردنەوە و بیروڕایەکى دیکەى جیاواز... بەو مانایەش دەشێ کوردبوون وەک ناسنامە بنبەستبوون و پەڕگیرى و داخران بنوێنێ... دەشێ تەواوى فەزا جیاوازەکانى ژیانى کوردى لە خۆیدا کورت بکاتەوە، بەڵام لەگەڵ هەموو ئەوانەشدا تاکى کوردى لە دەرەوەى بیرکردنەوە چەسپاو و رەهاکان و دامەزراوە سنوردارەکانى ئایدۆلۆژیاوە لە هەوڵى خۆى بەردەوامە، داهێنان هەمیشە لە ئازادییەوەیە، لە خۆناسییەوەیە! (سارتەر) دەڵێت: دوژمنی سەرسەختی ڕۆشنبیری راستەقینە خودی ڕۆشنبیری ساختە یان خۆفرۆشە، کە هەمیشە بەرگرى لە ئایدۆلۆژیا دەکات.
کەواتە ناسنامە چەشنى پەڕگیرى بە تەنگژەى کرانەوە بە رووى دنیا و ئەویدیکەى جیاوازەوە ناو دەبرێت، چونکە مرۆڤ لە پەڕگیرى و ئاراستەکردنەوە، پەیوەندى بە دنیا و ئەویدیکەوە دەپچڕێت... مرۆڤ لە رێگاى ناسنامەى داخراوەوە پەیوەندى بە ئەویدیکەى جیاوازەوە سنوردار دەکات، بەڵام لە رێگاى خۆناسى و هوشیارى و پەیوەندییەوە بەشێوەیەکى جیاواز بەشدارى لە تێگەیشتنى دنیا و مەعریفەى دنیادا دەکات، مەرج نییە لە رێگاى حەقیقەتەوە بێت، دەشێ لە رێگا بیرکردنەوەى جیاواز و تێڕوانین و چێژ و جوانییەوە بێت! هەمیشە پەیوەندى مرۆڤ بە مرۆڤ و پەیوەندى مرۆڤ بە دنیاوە چارەسەرى بەشێکى گەورەى هوشیارى و خۆناسیمان دەکات، بە دیوەکەى دیکەش ناسنامەى داخراو و سنوردار وەک شێوازێکى دیکەى بنبەستبوون و پەڕگیرى و توندوتیژى تەماشا دەکرێت، پەیوەندیکردن بە ئەویدیکەى جیاواز، توانایەکە بۆ گەیشتن و راڤەکردن و داهێنان، توانایەکە بۆ گەیشتن بە مەعریفە و جوانى حەقیقەتێکى دیکەى جیاواز... مەرج نییە ئاسۆکانى پەیوەندى و کرانەوە بەرەو حەقیقەتمان ببات، بەڵام بێگومان بەرەو خۆناسى و خۆشەویستى و داهێنان و ئازادیمان دەبات، جوانترین شێوەى پەیوەندیکردنى مرۆیانە کار و داهێنانە، بەو مانایەى کە عەقڵ کار بەڕێوە دەبات و داهێنان لە ئازادیدایە، بەو مانایەى کە عەقڵ لە تێگەیشتن و راڤەکردنى بەردەوامەوە دێتە بەرهەم و داهێنان لە رێگاى خۆناسى و ئازادییەوە! بەڵام ناسنامەى داخراو و سنوردار و گۆشەگیرى دەکەوێتە دەرەوەى پەیوەندیکردن و داهێنانەوە، دەکەوێتە دەرەوەى تێگەیشتن و راڤەکردنەوە، دەکەوێتە دەرەوەى خۆناسى و ئازادییەوە، ناسنامەى داخراو هوشیارییمان سڕ دەکات، هەمیشە ئاراستەمان دەکات... تێگەیشتن لە مرۆڤبوون، تێگەیشتن لە مرۆڤایەتى تێگەیشتنە لە پەیوەندییەک کە بەرەو هوشیارى و مەعریفە و ئازادى و چێژ و جوانیمان دەکاتەوە، نەک ناسنامەى داخراو...
--------------------
1 - لێرەدا فانتازیا بەو مانا ژیژەکییە دێت کە مامەڵکردن و ئاڵوگۆڕى نێوان خودەکانە، کۆى ناونیشانى ئەو نوسینە گوزارشت لە شاردنەوەى هیچ نەگوتن بەرانبەر ئەمڕۆ و سۆزى گەڕانەوە بۆ رابردوو وەک بابەت، بیرکردنەوە، بیروباوەڕ، سیاسەت... دەخاتە روو. دەمەوێ بڵێم (فەنتازیاى کۆنەپەستى) گەڕانەوەیەکى ئایینى و سیاسییە، وەک کلتور و دابونەریت... ئایینییە، بەو مانایەى کە هەموو دینێک بریتیە لە سروتى گەڕانەوە بۆ ساتى دامەزراندن. باوەڕهێنانێکى سیاسییانەیە، وەک ئەوەى کایەى مێژوو کایەیەک بێ خەونە سیاسییەکانى ئەمڕۆى لەسەر بونیاد بنرێت.
2- لە وشەى (culture)ى زمانى ئینگلیزى و فڕەنسى هاتووە، لە زمانى عەرەبى (الثقافە) ناو دەبرێت، لە وشەى (ثقف) هاتووە واتاى رێکەوت و دەرککردن و وەرگرتن لە لایەک و لە لایەکى دیکە زیرەک و لێزان و روناکبیر... کەواتە کلتور دەلالەت لە روناکبیرى و زیرەکى و هەڵکۆڵین و چاودێرى و شارستانیەت دەکات، کلتور وەک ئەوەى وشەى (civilisation) زمانى ئەڵمانى دەلالەتى لێدەکات، دوو رووى هەیە: یەکێک خودییە کە ڕۆشنبیریى عەقڵە، رووى دووەمى بابەتییە واتە رێگاى ژیان و هەموو ئەوەى لە رووى کۆمەڵایەتییەوە دەستى بۆ دەبەین. یەکەمیان تەنها رووکارى پێشکەوتنى عەقڵ دەگەیەنێت. دووەمیان هاوگونجاندنى نێوان مرۆڤ و سروشت، تاک و کۆمەڵگا، بەهاى رۆحى و مرۆڤایەتى... کەواتە کلتور نوێنەرایەتى کۆى دابونەریت و زانست و مەعریفە و هونەر و ئەدەب و یاسا و رێسا و بەها کۆمەڵایەتیەکان دەکات و بەپێى جیاوازى گەل و نەتەوەکان جیاواز دەکەوێتەوە...
3- -ج- کریشنا مۆرتى، یەکەمین و دوایین رزگارى، و: سەعید سەیدى، دەزگاى توێژینەوە و بڵاو کردنەوەى موکریانى، 2009.
4- - پەیامێک لە ئایندەوە، ئەریک فرۆم بیرمەندى هیومانستى... بەهزاد حەوێزى، هەولێر، چ 1، 2010، ل101.
5- - پارێزەرانى ئیمان. سلاڤۆى ژیژەک، و: وەلید عومەر.
6- داریوش شایغان، أوهام الهویه ، دار الساقی، بیروت 1993، ترجمه محمد علی مقاد، ص127.