قه‌سیده‌ى (جوگرافیاى مێگه‌له په‌رته‌كان- ئازاد سوبحى)
له رۆژى یه‌كه‌م، خوێن، سنورى بۆ جوڵه‌ى شته‌كان كێشا
له رۆژى شه‌شه‌م، خێله به‌ردینییه‌كان كڕنوشیان بۆ پێكه‌نینى چه‌كه‌كان برد و
به نهێنى یه‌كه‌مین كوشتن روومه‌تى گوڵه‌گه‌نم ره‌ش بوو
له یه‌ك چركه‌دا...
نان و هه‌نگاوه‌كان له‌و دیوى بازنه‌ى چه‌قۆكان قه‌تیس مابوون
له‌و دیوه‌وه مێگه‌لێكى گریاو، شیوه‌نى فرمێسكه خه‌ساره‌كانیان ده‌كرد
له نێو جه‌ماوه‌رى مێرووله هاوارێك...
(ئه‌و بنمیچه ئاسمان نییه و ئه‌ستێره‌یه‌كى نه‌زیفه).
بڕواننه...
ئه‌و مه‌رگانه‌ى له چركه‌یه‌كدا هه‌زاران درۆ به‌رهه‌م دێنن
(مردن ره‌سه‌نه یان درۆ)؟
بڕواننه...
ئه‌و بۆشاییه‌ى گۆپاڵى نه‌مرییان به ده‌مامكه‌كان به‌خشیوه
ئه‌وه سه‌ره‌تاى كۆمیدیایه
(وه‌رن ئاماده بن... ئێره زه‌مه‌نى بوونێكى ره‌هایه، با مێژوو ناوگه‌ڵى خۆى به جه‌سته‌تان بشوا و خاوێن بنه‌وه، دووربین و بێشكه‌كانتان به ژه‌نگ داپۆشن، فرمێسكه‌كانتان فڕێده‌نه ئاوده‌سته‌كانه‌وه و به‌سه‌ر باڵى په‌پوله و مانگا ئاوسه‌كانیاندا باز ده‌ن، لاواندنه‌وه و ده‌ریاكان بڕژێنه كونى... قفڵه‌كانه‌وه
ئه‌وه منم
منى بۆشایى
په‌یامبه‌رى مه‌رگ و رزینه‌كانتانم
با توانه‌وه مانادار بێ
شكۆمه‌ندین و به باڵاى دڵه كوتێ و ریخۆڵه و خه‌ونه‌كانتاندا هه‌ڵزنێن
تا ده‌گه‌ن به ...)
هیچ
به داماوى له په‌راوێزى په‌نجه‌ره رۆژهه‌ڵاتییه‌كاندا ژه‌نگمان ده‌خوارد
رووخانى واتاكان ژیانه‌وه‌ى دیواره‌كانمان بینى. له ترسى ئاوێنه‌كانمان خزاینه نێو ئه‌و په‌نجه‌رانه‌ى بوونه هێلى سوورى نێوان...
گۆرانى و هه‌نگاوه‌كانمان
ئه‌وه ئێمه بووین
نه‌مانتوانى گۆرانى بڵێین و سێبه‌ره‌كانمان له ژێر سه‌نگى قه‌واره نامۆكاندا
جێهێشت
قه‌تیس ماوین
ماندوو بووین و
ئه‌و سه‌ره‌تا بێهوده‌یه‌ش
نابڕێته‌وه
له ژێر ساپیته‌ى خوێن بردووى بارانه زه‌رده‌كاندا،
چۆن بۆ ئه‌و زه‌وییه
بگه‌ڕێینه‌وه كه پێى نه‌گه‌یشتووین؟ ئازادى نێوان ره‌گ و دووربین
رووبه‌رێكى كه‌ڵه‌گه‌ته
گۆڕستانه بزره‌كان به باڵایدا ده‌شه‌كێنه‌وه
(نه‌خشه‌كانى خۆڵه‌مێش رووخسارى ئاو جێناهێڵن).
له‌و وه‌رزى راوه‌ستانه‌ى نێوان قوڕ و ئاسۆدا
پرده‌كان بوونه به‌ندیخانه و...
په‌ڕینه‌وه
سه‌رابێكى قه‌شه‌نگ
له پشت كه‌لاكى (ئاو)ه‌وه
بۆمان ده‌گرى
له كون و قڵێشى ده‌رپێ دڕاوه‌كانى مێژووه‌وه
ئاسنگه‌ره‌كان،
تابووت و شكۆمه‌ندى ده‌بارێننه سه‌ر قه‌ره‌وێله‌كانمان
(ئه‌و قه‌ره‌وێلانه‌ى ته‌مه‌نیان له ناو قوڕى سه‌ربازگه و چڵمى گه‌راجه‌كان به سه‌ر برد).
له كه‌لێنه‌كانى حه‌شرى خێله به‌ربه‌رییه‌كانه‌وه، په‌پوله درۆزنه‌كان داس و عاتیفه و
چه‌كوش و كێڵگه‌كانیان
لێ دزین و به ئاماژه سواوه‌كانى نه‌مرى گریانیان راڤه كرد.
په‌یام وه‌همه
منداڵى خه‌ون
وێنه‌یه‌كى رۆمانسى
خه‌ونێك (گالیسكه‌یه‌كى شكاو)، له توانه‌وه‌یدا فرمێسك و گوێزان
ده‌ئاخننه كونى ده‌نگه‌كانه‌وه و ئه‌و دیوو ره‌نگه‌كانى حه‌رباوه
وڵاتێكى مه‌ییوو
له ژماردنى كه‌لله‌سه‌ر و لاشه‌كان ماندوو نابێ
له كرۆژتنى چاوه‌كانى خۆى تێر نابێ.
له نێوان كلكى رێوى و هه‌ره‌سى گه‌ده‌كاندا/ هه‌نگه برسییه‌كان
ده‌قیژێنن (ئه‌و بوونه خه‌ونه یان مه‌رگ)؟
ئه‌و مێژووه نه‌یتوانى قیژه‌ى بوونه‌وه‌ره په‌رته‌كان بشارێته‌وه،
گرمۆڵه‌یه و بۆ ئه‌و هۆزه جه‌نگاوه‌رانه ناگرى، كه فرمێسكه‌كانیان راونا
شمشێره‌كان، به ناو منداڵى شته‌كاندا سه‌فه‌ریان كرد...
خه‌نده و دووربینه‌كانیان له‌و دیوو سنورى خوێنه‌كانه‌وه،
به كوژراوه
جێهێشتن.
قه‌لغانه‌كان
ئاسمانه‌كان
نه‌یانتوانى
پیرێتى بوون داماڵن، هه‌ردێڵه‌كانى ته‌وێڵى ئاسۆ بسڕنه‌وه
كێ فرمێسك و پلیكانه ونبووه‌كان
ده‌دۆزێته‌وه.
ئازاد سوبحى 1992
هه‌موو ئه‌و سه‌ركه‌وتن و شكستانه‌ى له كۆنه‌ستداi ره‌نگڕێژ بوونه، له چركه‌ى ته‌قینه‌وه (له‌دایكبوون)دا له شێوه‌ى خه‌ون یان وڕێنه دووباره لاى داهێنه‌ران باڵا ده‌كه‌نه‌وه، چركه‌ى له دایكبوونه‌وه‌ى (كۆنه‌ست) ده‌لاله‌ت له له خودى ئه‌و وسبه‌لێكراوانه یان نه‌گوتراوانه‌ى مێژوو ده‌كه‌ن (لێره مه‌به‌ست مانا فوكۆییه‌كه نییه) كه له پێش گوتراوه‌كانى ئه‌مڕۆ خۆیان نمایان ده‌كه‌ن، یان كه له سیاقى رسته‌ى شیعرییه‌كانى (جوگرافیاى مێگه‌له په‌رته‌كان)ه‌وه به‌رجه‌سته ده‌بنه‌وه! ده‌مه‌وێ بڵێم ئه‌و پانتاییه‌ى (نه‌ست) هه‌میشه له پێش هه‌ست و گوتراودا به شێوه‌یه‌كى نه‌بینراو ده‌رده‌كه‌وێته‌وه، خودى ئه‌و نه‌بینراوه وه‌ك بنه‌مایه‌كى سه‌ره‌كى هۆشیارى گوتراو دێنه ژماردن و له دووتوێى ئه‌و هۆشیارییه پرۆسه‌ى ته‌قینه‌وه‌ى مانا دێته به‌رهه‌م.
كه‌واته ئه‌گه‌ر نه‌ست له خاڵێكى دیاریكراودا بزوێنه‌ر و هانده‌ر بێت و پێشڕه‌وایه‌تى له دایكبوونى خه‌یاڵى شیعرى بكات و له خاڵێكى دیاریكراودا هۆشیارى به‌رهه‌م بهێنێت، له خاڵێكى دیاریكراودا مانا به‌رهه‌م بهێنێت، ئه‌وه خودى ئه‌و مانا و هۆشیارییه ده‌كه‌وێته نێو مێژوو و مێژوو رابه‌رایه‌تیان ده‌كات، به‌و مانایه ئه‌گه‌ر به‌شێكى زۆرى بوونى مانا وه‌ك هۆشیارییه‌كى مرۆڤایه‌تى له مێژوودا به‌رجه‌سته بێت، كه‌واته ئه‌وه نه‌گوتراوى مێژووییه ده‌شێ وه‌ك پێشبینى له خه‌یاڵى شاعیردا خۆى بنوێنێ؟!
به‌ڵام ئه‌وه‌ى ئاشكرایه شیعر نه ده‌نگى مێژووه، نه دژه مێژوو، به‌ڵكو شتێكى جیایه له مێژوو، یان تێكه‌ڵه‌یه‌كه له مێژوو و نامێژوو، ئه‌زموون و توانا، به‌رده‌وامى و چركه‌سات، مانا و نا مانا، شیعر له‌گه‌ڵ راڤه‌كردن ده‌ێته‌وه، یان دواجار شیعر خه‌یاڵى شاعیره وه‌ك كۆمه‌ڵێك نه‌بینراو، له میانى بینراودا سیحرى تایبه‌تى خۆى ده‌وه‌شێنێ! شیعر هه‌میشه پابه‌ندى ده‌لاله‌ته‌كانى ره‌تكردنه‌وه‌یه و خودى ئه‌و ره‌تكردنه‌وه‌یه‌ش به خودى پێشبینكردنى ماناكانى خوێندنه‌وه‌وه به‌نده، به‌و مانایه‌ى كه هه‌موو ئه‌وانه بكه‌ونه به‌رژه‌وه‌ندى شیعرییه‌ته‌وه، بۆیه ده‌كرێ بڵێین كاركردن له پانتایى شیعردا، كاركردنه بۆ رزگاربوون له كه‌ڵه‌گایى، كه‌ڵه‌گایى رووداوه‌كانى مێژوو، كه‌ڵه‌گایى مه‌عریفه، كه‌ڵه‌گایى مانا له كار كه‌وتووه‌كان... ده‌كرێ بڵێین دوورخستنه‌وه‌ى شیعر له رووداو و ماناكانى مێژوو، به دیوێك له دیوه‌كان هێنانه‌دى ده‌لاله‌تى نوێیه بۆ ساته‌وه‌ختى ئێستا... بۆیه هه‌میشه شاعیرى تازه‌گه‌ر هه‌وڵده‌دات رێگایه‌كى نوێ بدۆزێته‌وه، گۆڕانێكى هارمۆنى دروست بكات، جا له‌به‌ر ئه‌وه‌ى شیعر سیستمێكه به زمان ده‌چوێنرێت، كه‌واته هه‌وڵى زمانێك ده‌دات، له پشت زمانى باوه‌وه، هه‌وڵى زمانێك ده‌دات، كه پشت به یاسا و رێساى جیاواز له زمانى باو ببه‌ستێت، نه‌ك ئه‌و یاسایانه‌ى كه بۆ گفتوگۆ و گوتارى لۆجیكى و سیاسى و ئابورى و مێژوویى به كار ده‌هێنرێت...
لێره به هۆى قه‌سیده‌ى (جوگرافیاى مێگه‌له په‌رته‌كان) هه‌وڵده‌ده‌م له نێو (منى شیعر)دا په‌رده له‌سه‌ر بیرى (منى شاعیر) هه‌ڵده‌مه‌وه، به‌و واتایه‌ش ده‌بینین (منى شیعر) هه‌میشه ماناى نوێ ده‌نوێنێ، به‌ڵام (منى شاعیر) گه‌مه‌ى ماناكان ده‌كات... له كۆى ئه‌و نوسینه‌دا ده‌مه‌وێ بیسه‌لمێنم له‌و شیعره‌ى (ئازاد سوبحى)دا ئه‌ركى گه‌وره‌ى منى شاعیر له نێو منى شیعردا تیۆریزه‌كردنى وێنه وسبه‌لێكراو و نهێنییه‌كانى مێژووه، یان به جۆرێكى دیكه منى شاعیر له نێو نه‌ستى مێژوودا وێنه‌ى قوربانییه‌كانى منى كوردى دووباره به شێوه‌یه‌كى جیاواز ده‌كێشێته‌وه، له‌وێ وێنه‌ى قوربانییه‌كانى منى كوردى له په‌راوێزى مێژووه‌وه بۆ پانتایى شیعر به‌رز ده‌كاته‌وه، ئه‌و به‌رزكردنه‌وه‌یه‌ش په‌یوه‌ندى به دیتن و بیركردنه‌وه‌ى منى شاعیره‌وه هه‌یه، شاعیر وه‌ك مرۆڤێكى هۆشیار و رۆشنبیر، ئه‌وه‌ش بۆ شیعرى كوردى له ساته‌وه‌ختى ئێستادا (له فه‌وزاى ده‌سه‌ڵاتى كوردى)دا ده‌شێ به دروسترین تێڕوانینى ره‌خنه‌گرانه له قه‌ڵه‌مى بده‌ین!
بۆ زێتر به‌دواداچوونى گرنگى ئه‌و مه‌سه‌له‌یه، ئه‌گه‌ر ته‌ماشاى كتێبى (وشه‌كان و شته‌كان)ى (میشل فوكۆ) بكه‌ین، ده‌بینین فوكۆ هه‌ڵساوه به خوێندنه‌وه و دابه‌شكردنى قۆناغه‌كانى مێژوو و به پێى راڤه‌كردن و تێگه‌یشتن دابڕانى مه‌عریفى له نێوان قۆناغه‌كان به‌جێهێناوه و له‌وێوه به شێوه‌یه‌كى زانستیانه گه‌یشتۆته خاڵى گه‌یشتنى مه‌عریفى و ئینجا بیرى له هه‌نگاونان كردۆته‌وه... به‌ڵام ئه‌گه‌ر ئه‌و مه‌سه‌له‌یه ته‌رجه‌مه‌ى سه‌ر شیعرى كوردى بكه‌ین، ده‌بینین شیعرى كوردى هێشتا ده‌ورى ماناى ته‌واو نه‌كردووه، زمانى كوردى به شێوه‌یه‌كى گشتى پڕ مانا نییه، له‌گه‌ڵ هه‌موو ئه‌وانه‌دا له‌و قه‌سیده‌یه‌دا شاعیر وه‌ك تاكێكى رۆشنبیر ده‌یه‌وێت له‌سه‌ر بنه‌ماى شیعر گفتوگۆى منى كوردى و ئه‌ویدیكه رابگه‌یه‌نێت، بۆیه له ساته‌وه‌ختى نوسینى شیعردا هۆشیارى پێش خه‌یاڵى شیعرى ده‌كه‌وێت، بیرۆكه پێش داڕشتن و شیعرییه‌ت ده‌كه‌وێت... ئه‌وه‌ش به‌لاى من بارگاوى كردنى شیعره به هۆشیارییه‌كى ئاڕاسته‌كراو، خودى ئه‌و هۆشیارییه له قه‌سیده‌ى جوگرافیاى مێگه‌له په‌رته‌كان ده‌كه‌وێته سه‌ر ئاگایى ده‌سته‌جه‌معى و له منى شیعردا په‌رت ده‌بێت، ئه‌وه‌ش به دیوێكى دیكه ره‌نگدانه‌وه‌ى (مێژوو/واقیع)ه له به‌رگى هه‌ستپێكراوى شیعرییدا، به‌مجۆره منى شاعیر هۆشیارى وه‌ك پرسیارێكى وجودى ده‌نه‌خشێنێ، ئه‌و پرسیاره وجودییه‌ش ئاڕاسته‌ى منى شیعرى دیارى ده‌كات و هه‌ستى شیعرى ره‌نگڕێژ ده‌كات، كه‌واته كاریگه‌رى (نه‌ستى كۆ/ مێژووى شكسته‌كان) له دوو رووه‌وه به‌رجه‌سته ده‌بێت، یه‌كه‌میان نمایان كردنى شیعرییه‌ت له توێى سۆز و گێڕانه‌وه‌یه‌كى كاره‌ساتئامێزدا! دووه‌م پارێزگاریكردن له بیرۆكه و هۆشیارى له دووتوێى مانادا...
ئه‌گه‌ر نیازى شاعیر له توێى سۆز و گێڕانه‌وه‌یه‌كى كاره‌ساتئامێزدا گه‌یاندنى مانا بێت، یان به مانایه‌كى دیكه له توێى مانادا نواندنى وێنه‌كانى قوربانى بێت بۆ ئه‌ویدیكه، له‌و حاڵه‌ته‌دا شیعرییه‌ت ده‌كه‌وێته سه‌ر چۆنێتى گه‌یاندن (شه‌پۆلى خاوى داڕشتن و ریتمى شیعرى) به‌ڵام ئه‌گه‌ر نیازى شاعیر له دووتوێى مانادا نواندنى بیرۆكه و هۆشیارى بێت، له‌و حاڵه‌ته‌دا پارێزگاریكردن له سیستمى مانا، پارێزگاریكردنه له كۆنه‌ست و به پیرۆزگرتنى دۆزى نه‌ته‌وه و باڵاكردنى ماناكانى ئه‌و دۆزه... جوگرافیاى په‌رتبوون رۆڵێكى گه‌وره له رێكخستنى وێنه‌ى كوردیدا ده‌بینێت، ئه‌و وێنه‌یه له كۆى دیمه‌نه‌كانیدا به دیوه‌كه‌ى دیكه ده‌بێته هۆى وروژاندنى ویژدانى كوردى، منى شاعیر له‌و قه‌سیده‌یه‌دا په‌یوه‌ندى وێنه‌ى كوردى به مێژووه‌وه به كراوه‌ى ده‌كێشێ، كرانه‌وه‌ى په‌یوه‌ندى كورد به مێژوو لاى شاعیر له په‌یوه‌ندیكردنى مانا به شیعره‌وه جیا نابێته‌وه، له په‌یوه‌ندیكردنى جوگرافیا به په‌رتبوونه‌وه... به‌و مانایه‌ش وێنه‌ى جولاوى كوردى له رێگاى شیعره‌وه به ئه‌ویدیكه ده‌گه‌یه‌نێت... سیستمى مانا لاى شاعیر هۆكارێكى گرنگه بۆ خۆ رێكخستنه‌وه‌ى كورد به مێژوو، بۆ ئه‌وه‌ى له رێگاى ئه‌و یه‌كگرتنه بتوانێ گوزارشت له قوربانییه‌كانى خۆى بۆ به‌رانبه‌ر بكات، به‌و مانایه‌ش ده‌كرێ بڵێین هه‌وڵى شیعرى له به‌ر رۆشنایى ئه‌و بۆچوونه كۆنه‌ستى كوردى بۆ به‌رانبه‌ر وێنه ده‌كات! جا بۆ ئه‌وه‌ى زێتر ئه‌و بۆچوونه‌مان بسه‌لمێنین خوێندنه‌وه‌یه‌كى ئینتۆلۆژیانه‌ى قه‌سیده‌ى (جوگرافیاى مێگه‌له په‌رته‌كان) ده‌كه‌ین...
له‌و قه‌سیده‌یه‌دا ناونیشان ته‌واوى جه‌سته‌ى كارى له‌خۆدا هه‌ڵگرتووه، واته ناونیشان ئه‌ركێكى گه‌وره‌ى خستۆته ئه‌ستۆى خۆى و ته‌واو چیرۆكئامێزه و (مۆپاسان) ئاسا سێكوچكه‌یه‌ك پێكده‌هێنێت، له دووتوێى گه‌یاندنى (چنین/ كۆنه‌ستى كوردى) رووبه‌ڕووى نهێنییه‌كمان ده‌كاته‌وه، كه ره‌نگه راسته‌وخۆ خوێنه‌ر په‌ى پێنه‌بات، به‌ڵام دواى خوێندنه‌وه و لێوردبوونه‌وه كاتێك ئاماژه‌كان جێگیر ده‌بن، هه‌ست ده‌كات شاعیر به هۆى رایه‌ڵكردنى داوێك له نێوان (جوگرافیا)، (مێگه‌ل)، (په‌رت) ده‌یه‌وێت مه‌به‌ستێك بگه‌یه‌نێت! هه‌ر له دووتوێى ئه‌و نیازه‌ش جوگرافیا وه‌ك رۆناكیه‌كى به هێز پانتایى مێگه‌ل و په‌رتبوون ده‌كاته چراخان.
ئه‌گه‌ر شكستى كۆنه‌ستى كوردى په‌یوه‌ندى به ئه‌زموونى مێگه‌له‌وه هه‌بێت، به مانایه‌كى دیكه ئه‌گه‌ر هه‌نگاوه‌كانى په‌ره‌سه‌ندنى كوردى په‌یوه‌ندى به ئیفلیجى له دایكبوونى كوردییه‌وه هه‌بێت، هۆى شێواندنى وێنه‌ى كوردى بۆ ئه‌و له دایكبوونه بگه‌ڕێته‌وه، ئه‌وه (جوگرافیا) وه‌ك ناونیشان كۆى ئه‌ركه‌كانى ئه‌و شیعره له‌خۆ ده‌گرێت، به دیوه‌كه‌ى دیكه‌ش جوگرافیا به‌رگریكردنى منى شاعیره له مێگه‌ل و په‌رتبوون! كه‌واته جوگرافیا چ بۆ خودى كوردى وه‌ك نه‌ته‌وه، چ بۆ خودى شاعیر وه‌ك شیعرنوس، ده‌لاله‌ت له سه‌ره‌تا و ناوه‌ڕۆك ده‌كات، له یه‌ككاتدا... جوگرافیا هێزێكى تایبه‌ت به‌خۆى هه‌یه، له‌لایه‌ك سه‌نگه‌رێكى به هێزه، به‌رانبه‌ر ئه‌ویدیكه، له‌لایه‌كى دیكه دیارى كردنى سنورى شیعره! ئه‌گه‌ر هێزى ئه‌و سه‌نگه‌ره په‌یوه‌ندى به بوێرى خۆ ره‌پێشخستن و ژماره‌ى پیته‌كانى وشه‌ى جوگرافیاوه هه‌بێت، ئه‌وه له لایه‌كه‌ى دیكه په‌یوه‌ندى به جوله‌ى پیته‌كانه‌وه ده‌كات، ئه‌گه‌ر بوێرى و ژماره‌ى پیته‌كان تۆكمه‌یى سه‌نگه‌رى یه‌كه‌م (جوگرافیاى منى كوردى) دیارى بكات، ئه‌وه جوله‌ى پیته‌كان و په‌خشانئامێزى شیعر، تۆكمه‌یى سه‌نگه‌رى دووه‌م (جوگرافیاى منى شیعرى) ده‌گه‌یه‌نێت.
به‌ڵام جوگرافیا وه‌ك ناوه‌ڕۆك و رووخسار... وه‌ك ناوه‌ڕۆك (مێگه‌ل، په‌رتبوون) گوزارشت له ئه‌زموونى كوردى ده‌كات، وه‌ك رووخسار فۆرمى شیعرى له‌خۆ گرتووه، یه‌كه‌میان ترسێك ده‌خاته دڵى خۆیه‌وه له‌برى به‌رانبه‌ر، به‌ڵام هه‌میشه به‌رانبه‌ر و ئه‌ویدیكه له شتێ هۆشیار ده‌كاته‌وه، كه له زۆربه‌ى باره‌كاندا به‌رگریكردنه به شێوه‌ى مێگه‌ل، وه‌ك چۆن له هه‌ندێ باردا خۆخۆرییه... دووه‌میان وه‌ك فۆڕمى شیعرى، لێوردبوونه‌وه و چێژى منى كوردى به‌رجه‌سته ده‌كات، له خۆخواردن... شاعیر هێزى كوردى له مێگه‌لدا ده‌نوێنێ، ئه‌و وێنه‌یه به ته‌واوى هۆشیارییه‌وه ئاڕاسته‌ى ئه‌ویدیكه‌ى ده‌كات؟! به‌ڵام جوگرافیاى شیعر ته‌نها شێوه ره‌نگڕێژ ده‌كات و له‌لاى هه‌ندێ له خوێنه‌رانى كوردى ده‌شێ چێژ بنوێنێ، لاى هه‌ندێكى دیكه له خوێنه‌رانى كوردى راڤه‌كردنى خۆخۆرییه (لێوردبوونه‌وه له خۆخۆرى)... به گشتى منى شاعیر به شێوه‌یه‌كى نه‌بینراو له رێگاى جوگرافیاوه به‌رگرى له منى كوردى ده‌كات، به دیوه‌كه‌ى دیكه‌ش منى شیعر ده‌كه‌وێته دووتوێى شێوه‌ى جوگرافیا و وه‌ك شیعرییه‌ت ده‌شێ سوود له هێزه‌كانى منى كوردى وه‌ربگرێت.
كه‌واته گوتراوى جوگرافیا به‌رگرییه‌كى به هێزه له منى كوردى و منى شیعر... به‌ڵام ئایا ئه‌و جوگرافیایه پێویستى به بوونێكى (كوردى) چالاك نییه؟ ئه‌گه‌ر گریمان بوونى جوگرافیا ئه‌ویدیكه‌ى به‌رانبه‌ر بخاته ترس و گومانه‌وه، چ بوونێكى كوردى سنورى ئه‌و ترس و گومانه ده‌كێشێت، ئایا بوونه‌وه‌رێكى چالاك و به هێز ئه‌و جوگرافیایه پڕ ده‌كاته‌وه، یان ئه‌و جوگرافیایه هه‌ڵگرى بوونێكى ئیفلیج و لاوازه، بوونێكه وه‌ك بینراوى شیعرى ئاماژه‌ى بۆ ده‌كات، هه‌ڵگرى مێگه‌له په‌رته‌كانه؟
وه‌ك له سه‌ره‌وه روونمان كرده‌وه، ئه‌گه‌ر جوگرافیا بۆ منى كوردى یه‌كه‌م سه‌نگه‌ر و هێزى به‌رگریكردن نیشان بدات، ئه‌وه بۆ منى شاعیر له شۆرِبوونه‌وه بۆ ناوه‌وه‌ى جوگرافیا جگه له ماناى په‌رت، مێگه‌لێكى گریاو شتێكى دیكه نابینین، هه‌ر مێگه‌له په‌رته‌كانى نێو جوگرافیاى كوردییه شاعیر دووچارى مانا په‌رته‌كان ده‌كات، بۆیه له نێو جوگرافیاى شیعردا كۆمه‌ڵێ پرسیار به‌رز ده‌كاته‌وه، بۆ زێتر روونكردنه‌وه سه‌یرى ئه‌و هێلكارییه‌ى خواره‌وه بكه:
رۆژى یه‌كه‌م: جوله، كوشتن، هه‌نگاو جوگرافیا
(بوون) (په‌رتبوون)
رۆژى شه‌شه‌م: به‌رد، گوڵ، شیوه‌ن مێگه‌ل
گه‌ردوون به شه‌ش رۆژ دێته به‌رهه‌م، بوونى كوردى له رۆژى یه‌كه‌م له رێگاى جوله و كوشتن و هه‌نگاونان جوگرافیاى خۆى بونیاد ده‌نێت، له رۆژى شه‌شه‌م كاتێك بۆ نێو جوگرافیاى كوردى شۆرِده‌بینه‌وه، مێگه‌ل ده‌بینین، مێگه‌لى په‌رت په‌رت... منى كوردى له رۆژى یه‌كه‌م (جوله، كوشتن، هه‌نگاو) هه‌ست به ئیفلیجى بوونى خۆى ده‌كات، له رۆژى شه‌شه‌م له رێگاى بیركردنه‌وه له رابردوو و مێژوو، ملكه‌چى شكسته‌كانى خۆیان ده‌بن، هه‌ر به‌و مانایه‌ش: چۆله‌كه‌كان ده‌بنه به‌رد و نهێنى یه‌كه‌م كوشتن... ره‌شبوونى گوڵه گه‌نم و شیوه‌ن ده‌بینین... منى شیعر پێمان ده‌ڵێت مێگه‌له په‌رته‌كان له برى ئه‌وه‌ى له رێگاى كرده‌وه بوونى خۆیان به‌رجه‌سته بكه‌ن، له رێگاى شیوه‌نه‌وه ده‌لاله‌ت له بوونى مانا په‌رته‌كانى خۆیان ده‌كه‌ن.
منى شیعرى پێمان ده‌ڵێت، له دووتوێى ئه‌و جوگرافیایه بۆشایى ده‌بینین، مانا په‌رته‌كان و بۆشاییه‌دا مێرووله ماندووه‌كان له‌و بۆشاییه‌دا بێزار و نیگه‌رانن، له وێنه پڕ شكسته‌كانى ئه‌و بوونه، وه‌ڕس ده‌بن و به نامرادى و زۆر عه‌به‌سیانه هاوار ده‌كه‌ن: ئه‌و بنمیچه ئاسمان نییه ئه‌ستێره‌یه‌كى نه‌زیفه... هاوارى مێرووله‌كان به قه‌د ئه‌وه‌ى ده‌لاله‌ت له (هه‌ره‌س) ده‌كات، ده‌لاله‌ت له (له‌دایكبوون) ناكات! كه‌واته جوگرافیا ته‌نها ده‌مامكێكه بۆ داپۆشینى بوونى كوردى، لێره‌دا پرسیار ئه‌وه‌یه ئایا بوون له جوگرافیادایه، یان له جه‌وهه‌رى كرده‌دا؟! ئه‌گه‌ر بوون له دووتوێى كرده‌یه‌كدا نه‌توانێ بڵێ هه‌م، ئایا جوگرافیا وه‌ك ده‌مامك به هاناى ده‌گات؟ شاعیر بوون له توێى ده‌مامك، له توێى جوگرافیا به شكست ناو ده‌بات، بوونى كوردى هه‌ر له رۆژى یه‌كه‌مه‌وه به ده‌ست ئیفلیجى خۆیه‌وه ده‌ناڵێنێ... به‌ڵام خودى ئه‌و شكست و ئیفلیجییه هه‌ر پابه‌ندى جه‌سته نییه، پابه‌ندى بیركردنه‌وه‌شه، به مانایه‌كى دیكه ناته‌واوى جه‌سته، ناته‌واوى عه‌قڵیشى لێده‌كه‌وێته‌وه و ئاكامى ئه‌و ئیفلیجییه په‌رتبوونه، وه‌ك چۆن ئاكامى ئه‌و شیعره په‌رتبوونى مانایه... دیاره هه‌ر له سه‌ره‌تاوه مه‌رگه‌ساتى بوون دووچارى مێگه‌له په‌رته‌كان ده‌بێت، مه‌رگه‌ساتى مانا په‌رته‌كان دووچارى بوونى شیعریى ده‌بێت! لێره‌دا سه‌ره‌تاى بوون، له منى شیعرییدا ته‌واو پێچه‌وانه‌ى بوێرى ناونیشانى منى كوردییه له جوگرافیادا! به‌و مانایه‌ش جوگرافیا وه‌ك ده‌مامك شكستى بوون داده‌پۆشێت، بۆیه كه شۆڕده‌بینه‌وه بۆ نێو جوگرافیا نهێنییه‌كان ئاشكرا ده‌بن و جوگرافیا (وه‌ك ده‌مامك) هه‌ڵده‌وه‌رێ و مێگه‌له په‌رته‌كان ده‌رده‌كه‌ون.
كاتێك منى شیعر ده‌یه‌وێت جوله‌ى جه‌سته ره‌سم بكات، له رێگاى جوگرافیاوه ده‌چێته ژووره‌وه و به نهێنییه‌كانى ناوه‌وه شۆڕ ده‌بێته‌وه، به‌ڵام به‌ر له‌وه‌ى قسه‌یه‌ك بكات، به‌ر شكستى مانا په‌رته‌كان ده‌بێته‌وه! تێكشكانى جه‌سته، جه‌سته‌ى تێكشكاو كڕنووش بۆ نه‌گریسترین بوونه‌وه‌رى سه‌ر زه‌وى ده‌بات، تێكشكانى شیعر كڕنووش بۆ مانا په‌رته‌كان ده‌بات... كڕنووشى حه‌وا بۆ شه‌یتان، كڕنووشى جوگرافیا بۆ هیچ... ئه‌وه منم منى بۆشایى، ئه‌وه منم منى مانا په‌رته‌كان!
وه‌ك روونمان كرده‌وه منى شیعرى كاتێك دواى نه‌خشه به‌یانییه‌كه‌ى جوگرافیاى مێگه‌له په‌رته‌كان ده‌كه‌وێت، راسته‌وخۆ ده‌كه‌وێته په‌رتبوون و بێهوده‌ییه‌وه، به‌و مانایه‌ش گوتراوى دیارى منى شیعرى كۆمه‌ڵێك نه‌گوتراوى پێكه‌وه‌نراوه، یان نه‌خشه‌یه‌كه به‌ره‌و په‌رتبوون و بێهوده‌یى ده‌بێته‌وه، بۆیه منى شاعیر له یه‌كه‌م به‌ركه‌وتندا، له یه‌كه‌م ده‌رككردن و یه‌كه‌م دروستبوونى هۆشیارى كاتێك به‌راوردى نه‌خشه‌كانى ناوه‌وه به جوگرافیا ده‌كات، كاتێك وێنه‌كانى ناوه‌وه به واقیع ده‌چوێنێ، له‌و كاته‌دا به‌ركه‌وتن و بیرلێكردنه‌وه‌ى منى شاعیر، پرسیارى منى شاعیر، نقوومى ترس و گومان ده‌بێته‌وه، غه‌رقى گومانه‌كانى منى بۆشایى، منى وه‌هم، منى كوردى ده‌بێته‌وه... ده‌كه‌وێته نێو بیركردنه‌وه‌یه‌ك وه‌همى شیعرییه‌ت رابه‌رایه‌تى ده‌كات، به‌و مانایه‌ش شیعرییه‌تى ده‌ق كۆمه‌ڵێك وێنه‌ى پراوه كراوه وێنه‌ى قوربانییه‌كانى منى بۆشایى، منى وه‌هم، منى كوردى... به مانایه‌كى دیكه به‌رجه‌سته‌كردنى قوربانییه‌كانى منى كوردى له رێگاى شیعرییه‌تى كاره‌وه دووچارى وه‌همى ته‌ماشاكردن و وه‌همى دیتن و فێڵى سینه‌مایى چاومان ده‌كاته‌وه، ئه‌وه‌ش به‌رجه‌سته‌كردنى وێنه‌ى قوربانییه‌كانه له به‌رگێكى سۆزاوى هه‌ستئامێزدا... له نێوان ئه‌و هه‌موو بۆشایى و وه‌همه، له نێوان ئه‌و هه‌موو خه‌ڵه‌تانه‌ى دیتن و ته‌ماشاكردنه‌دا ... پرسیاره‌كانى منى شاعیر غه‌رق ده‌بێت، پرسیاره‌كانى منى شاعیر بۆ فریادڕه‌سێ ده‌گه‌ڕێت ... هاواره‌كانى مێژوو- مێژووى مێگه‌له په‌رته‌كان بۆ خۆى ده‌ناڵێنێ، به‌ڵام هه‌میشه به‌ر منى شاعیر و خه‌ڵه‌تاندنى دیتن و بیركردنه‌وه و ئه‌فراندنى ده‌لاله‌تى نوێ ده‌كه‌وێت و رێگاى دۆزینه‌وه‌ى راستییه‌كان له شاعیر ون ده‌بێت، به مانایه‌كى دیكه هیچ له‌و ده‌لاله‌ته شیعرییانه منى شاعیر به راستى ناگه‌یه‌نن! له رێگاى جه‌وهه‌رى شیعر، له میانى شیعردا به واقیعى وێنه‌كان ناگه‌ین، له گه‌ڕان به دواى ده‌لاله‌ته شیعرییه‌كان هه‌میشه خه‌یاڵ ده‌مانبات، هه‌رگیز پرسیاره واقیعییه‌كانى منى شاعیر له نێو منى شیعرى به واقیع ناگاته‌وه، به‌درۆ و بۆشایى و ماناى په‌رت ده‌گات... بڕوانه ئه‌و هێلكارییه:
مه‌رگ
درۆ
بۆشایى
سه‌رتا
مه‌رگ سه‌رتایه، بۆشایى په‌یامبه‌رى مه‌رگه، په‌یامبه‌رى سه‌ره‌تایه‌كه هه‌ر له یه‌كه‌م جوله‌وه شیوه‌نى درۆكانى خۆى ده‌گێڕێ، شیوه‌نى تێكشكانه‌كانى خۆى ده‌گێڕێ... جوگرافیا درۆیه‌كه ده‌ستى بۆ ده‌به‌یت هه‌ڵده‌وه‌رێ، ته‌لیسمێكه له‌گه‌ڵ ده‌ست بۆ بردن به‌تاڵ ده‌بێت، جوگرافیا سه‌ره‌تا و مه‌رگه، جوگرافیا بۆشایى و درۆیه... بێگومان ده‌رككردن به‌و وێنانه له به‌دواداچوونى به‌راوردكارییانه و لێكدانه‌وه و بیركردنه‌وه‌كانه‌وه به‌رجه‌سته ده‌بێت، نه‌ك له شیعرییه‌ته‌وه، منى شاعیر بیرى لێده‌كاته‌وه، منى شیعرى فه‌راهه‌مى ناكات... به‌رجه‌سته‌كردنى هه‌موو ئه‌و وێنانه، ئه‌و قوربانیانه جۆرێك له مێژووگه‌رایى رابه‌راتیان ده‌كات، نه‌ك شیعرگه‌رایى، هه‌میشه شیعرگه‌رایى جۆرێكه له ته‌مومژى، شیعرگه‌رایى له نێو مێژوودا كه‌مخوێنه، هه‌موو ئه‌و وێنانه، هه‌موو ئه‌و قوربانیانه وه‌ك ده‌لاله‌ت تێگه‌یشتنێك دروست ده‌كه‌ن و پشت به مێژوو ده‌به‌ستن، نه‌ك شیعرییه‌ت!
چڕكردنه‌وه‌ى مانا ئه‌گه‌ر له لایه‌ك ده‌لاله‌ت له بێ سنورى مه‌عریفه و هۆشیارى منى شاعیر بكات، به‌ڵام وه‌ك له جوگرافیاى مێگه‌له په‌رته‌كانه‌وه ده‌بینرێت، چڕكردنه‌وه‌ى مانا به دیوه‌كه‌ى دیكه به‌شێك له شیعرییه‌تیشى هه‌ڵگرتووه... من ده‌مه‌وێ قسه له‌و به‌شه و له‌و به‌نێویه‌كداچوون و له‌و گرفته‌ى چڕكردنه‌وه‌ى مانا بكه‌م... به‌و مانایه‌ش ئه‌گه‌ر تێگه‌یشتن چڕى مانا و هۆشیارى منى شاعیر و دابه‌زینى ستوونى پاڵپشتى بێت، ئه‌وه منى شیعرى درێژبوونه‌وه‌ى ئاسۆیى پاڵپشتى ده‌كات، بۆیه ده‌ڵێم ئه‌و گوتاره شیعرییه‌ى منى شیعرى به‌رهه‌مى ده‌هێنێ، منى شاعیر ده‌خاته نێو مێژوو و دووتوێى نه‌ستى كۆ، خودى ئه‌و به‌رهه‌مهێنانه وه‌ك پانتاییه‌ك بۆ ئاوه‌ڵواتا، زێتر وه‌ك ده‌لاله‌ته واقیعییه‌كان به‌رجه‌سته ده‌بن، نه‌ك وه‌ك شیعرییه‌ت، به‌مجۆره تێكه‌ڵبوونى منى شاعیر و منى شیعر، منى شاعیر و نه‌ستى كۆ، منى شاعیر و مێژوو... وه‌ك دوا نرخ و به‌هاى كار ته‌ماشا ده‌كرێت، خودى ئه‌و نرخ و به‌هایه به وێنه و ریتمه‌وه خۆیان بۆ خوێنه‌ر (به تایبه‌ت خوێنه‌رى كورد زمان) به‌یان ده‌كه‌ن، به هه‌مان شێوه كه منى شاعیر نیازه‌كانى خۆى تێدا پراكتیزه ده‌كات، به مانایه‌كى دیكه وێنه‌ى قوربانییه‌كان له بیركردنه‌وه‌ى منى شاعیردا به وێنه‌ى نه‌ستى كۆ و مێژوو و به وێنه‌ى منى كوردییه‌وه به‌نده، بۆ (خوێنه‌رى كورد زمان) هه‌مان شت ده‌نوێنێ... كه‌واته پرۆسه‌ى نوسینى جوگرافیاى مێگه‌له په‌رته‌كان به شێوه‌یه‌كى ئاسۆیى مێژووى ئازاره‌كانى منى كوردى نه‌خش ده‌كات، وه‌ك گوتمان هه‌موو ئه‌و ته‌ماشاكردنه‌ش له هۆشیارى منى شاعیره‌وه سه‌رچاوه ده‌گرێ و به نه‌ستى كۆ گوزه‌ر ده‌كات و له دووتوێى مێژووى مانادا له منى شیعریدا چڕ ده‌كرێته‌وه و وه‌ك گوتارى شیعرى له وێنه‌ى قوربانیه‌كان به منى خوێنه‌ر ده‌گات!
قه‌تیس بوون
سه‌ره‌تا بێهوده‌یى
ماندوو بوون
له‌به‌ر ئه‌وه‌ى مێگه‌ل (نه‌ستى كۆ، مێژووى كوردى) گۆرانى خۆى نه‌گوت، بوونى خۆى نه‌سه‌لماند، كرده‌یه‌كى ئیبداعى نه‌نواند... ئیتر ته‌نها سێبه‌ره‌كان مانه‌وه و سێبه‌ره‌كان به‌جێده‌مێنن... له‌و سه‌ره‌تا و مێژووه بۆشه هه‌ر ماندوو بوون ده‌مێنێته‌وه، له ئه‌فسانه‌ى جوگرافیادا ته‌نیا نامۆیى دیاره، جوگرافیا سنورى نامۆیى، سنورى بێهوده‌یى ده‌نوێنێ، له سه‌ر مێژووییه‌كى بۆش ده‌ژى... جوگرافیا ته‌نیا ماندوو بوون له‌خۆ ده‌گرێت، منى شیعرى له‌گه‌ڵ ماندوو بوون و نامۆیى و بێهوده‌یى گوتارى شیعرى ره‌نگ ده‌كات و شیعرییه‌ت به‌رجه‌سته ده‌بێت، له دووتوێى ئه‌و ته‌بابوونه له‌گه‌ڵ نه‌ستى كۆ ناوكۆییه‌ك دروست ده‌كه‌ن، له‌و ناوكۆییه‌دا له برى مێگه‌ل شیعرییه‌ت ماناكانى خۆى په‌رت ده‌كات.
بێگومان كاركردن له نێو مانا مێژووییه‌كان و هه‌ڵسان به رێكخستن و فۆڕمه‌له‌كردنى ئه‌و تێگه‌یشتنه، یان دووباره رێكخستنه‌وه‌ى مێژووى مێگه‌له په‌رته‌كان وه‌ك شیعر بۆته كارى هه‌ره سه‌ره‌كى منى شاعیر، بایه‌خى ئه‌و كاره‌ش له‌وه‌دایه ناوه‌وه‌ى منى كوردى به ده‌ره‌وه ده‌گه‌یه‌نێت، بۆیه خوێنه‌رى (كورد زمان) هه‌ست به هاوگونجان له‌گه‌ڵ موعاناته‌كه ده‌كات، له ساته‌وه‌ختى به‌یه‌كگه‌یشتندا دووچارى هیچ به‌دحاڵیبوونێك نابێته‌وه، كه‌واته ئه‌وه‌ى بۆ خوێنه‌رى كورد زمان ده‌مێنێته‌وه ته‌نها شیعرییه‌ت و چێژى شیعرى نییه، به‌ڵكو هه‌ڵسه‌نگاندنى مێژووى موعاناته‌كانه له دووتوێى بیركردنه‌وه‌یه‌كى سیاسییانه‌دا، ئه‌وه‌ش ستراتیجییه‌تى منى شیعرى له نێو جوگرافیاى مێگه‌له په‌رته‌كان به‌ره‌و ره‌شبردنه‌وه ده‌بات، به‌ڵام له‌گه‌ڵ خودى ئه‌و ره‌شبردنه‌وه‌یه‌ش نه مێگه‌له په‌رته‌كان رووخسارى ئاو جێدێڵن، نه منى شاعیر شێوازى شیعریى جێده‌ێڵێ...
مێگه‌له په‌رته‌كان له ماندوو بوون بێزار نابن، هه‌وڵى سه‌لماندنى بوون ده‌ده‌ن، هه‌وڵده‌ده‌ن بۆ ئه‌و جوگرافیایه بوونى خۆیان بسه‌لمێنن، بۆ ئه‌و زه‌وییه‌ى كه پێینه‌گه‌یشتوون، وه‌ك چۆن نه‌وه‌ى دایكه حه‌وا هه‌موو هه‌وڵییان بۆ ئه‌و زه‌وییه له ده‌ستچووه‌یه كه پێى ده‌ڵێن به‌هه‌شت! به‌ڵام لاى مێگه‌له په‌رته‌كان:
په‌ڕینه‌وه سه‌راب
مێژوو تابووت
په‌یام وه‌هم
له نێوان سه‌راب و تابووت و وه‌هم مێگه‌له په‌رته‌كان قیژه‌یان دێت، مانا په‌رته‌كان شیعرییه‌ت ره‌نگ ده‌كه‌ن، مێژوو تواناى شاردنه‌وه‌ى ئه‌و قیژه شكستخواردووه‌ى نییه، شیعر تواناى شاردنه‌وه‌ى مانا نوێیه‌كانى نییه، قه‌لغانه‌كان، ئاسمانه‌كان، هه‌رگیز ناتوانن شكستى سه‌نگه‌رى یه‌كه‌م و سه‌ره‌تا له‌خۆیان بكه‌نه‌وه، هه‌رگیز ناتوانن په‌رِینه‌وه له سه‌راب، مێژوو له تابووت، په‌یام له وه‌هم بكه‌نه‌وه، هه‌رگیز ناتوانن مانا له شیعر بكه‌نه‌وه... لێره‌وه ئه‌ركى سه‌ره‌كى منى شاعیر گه‌ڕانه به دواى رێگایه‌كى نوێ، مانایه‌كى نوێیه تا له‌وێوه بوونى ئه‌و مێگه‌له په‌رته، بوونى ئه‌و شیعره بسه‌لمێنێ! له‌لایه‌كى دیكه‌ش خوێنه‌رى كورد زمان وه‌ك هانده‌رێك به‌ها و نرخى تایبه‌ت بۆ ئه‌و رێگایه و شاعیر و نوێكارییه داده‌نێن، له جه‌سته‌ى منى شیعریدا منى شاعیر به پێى هه‌وڵه نوێیه‌كانى خۆى درێژه به پارێزگاریكردن له‌و نرخ و به‌هایه ده‌دات، له خودى ئه‌و بوونه هه‌ستپێكراوه‌دا (مێگه‌ل) وه‌ك خوێنراوه له‌گه‌ڵ هه‌ر خوێندنه‌وه‌یه‌كدا ئازاره‌كانى وه‌ك شیعر دووباره نمایش ده‌كاته‌وه، جوگرافیا وه‌ك داهێنانى رووكارێكى نوێى شیعرى به داهێنان و دۆزینه‌وه ده‌نه‌خشێنێ.
تێبینى: دووباره داڕشتنه‌وه و هه‌ڵه‌بڕى ئه‌و لێكۆڵینه‌وه‌یه له 25/8/2017