پێشەكی:
ئەو نووسراوەیە لە سەرەتا ئاوڕێكی تێئوریكی داوەتەوە سەر ڕەوانناسی كۆمەڵایەتی (روانشناسی اجتماعی) بە گشتی و چەمكی پێوەندییەكان بە تایبەتی. هەموو لق وپۆپەكانی ئەو چەمكە لە چوارچێوەی مێتۆدە زانستی و هاوچەرخەكانی كە ئێستا لە رەوانناسی دا باوە لێكدراونەتەوە و پاشان بە پشت بەستن بەو مێتۆد و شێوازە زانستیانە جێگە و پێگەی شێعری هێمن دیاری كراوە. ئەو نووسراوەیە هەوڵ دانێكە بەرەو زانستی كردن و تێئوریزە كردنی شێعری كوردی بە گشتی و شێعری هێمن بە تایبەتی. ئەو بابەتە تەنانە ت دە توانێ سەرەتای نووسینی كتێبێك بێ، چوونكە ئاوردانەوەیەكە تازەیە لەو بوارە دا و پێویستە كاری لە سەر بكرێ .
 
وشە بنەرەتیەكان:
رەوانناسی كۆمەڵایەتی، رەوانناسی پێوەندیەكان، پێوەندی، سەرچاوەی پەیام، رەسانە.
 
چە مكی پێوەندی و تایبەتمەندییەكانی لە روانگەی رەوانناسی كۆمەڵایەتی
سەرەتا پێویستە پێناسەیەكمان لە دوو چەمكی گرینگ هەبێ بۆ ئەوەی كە لە درێژەی وتارەكەدا بە تێڕوانینێكی باشتر سرنج بدەینە بابەتەكانی باس كراو.
یەكەم، مەفهوومی رەوانناسی كۆمەلایەتییە. ئێرۆنسۆن یەكێك لە رەوانناسە كۆمەڵایەتییەكان دەلێ: ڕەوانناسی كۆمەڵایەتی یانی كارتێكەری لە سەر باوەر و كردەوەكانی كەسانێكی تر بە شێوازگەلی جۆراوجۆر.(1)
دووهەم، مەفهوومی پێوەندییە. ئەو مەفهوومە لە ڕەوانناسی كۆمەڵایەتی دا بەشێكی زۆر گرینگی وە خۆ گرتووە و لە ناو وتارەكەشدا بە وردی شی دەكرێتەوه. بەڵام دەتوانین لە یەك ڕستە دا بڵێین: پێوەندی یانی راگوێزتنی ئیتلاعات لە تاك یا گرووپێك بۆ تاك یا گرووپێكی تر.
ئێدوێن ئێمێری لە بابەت چەمكی پێوەندی دا دەلێ: "پێوەندی، تكنیكی راگوێزتنی ئیتلاعات،ئەندێشە و كردەوەكان لە تاكێك بو تاكێكی ترە و بۆ ئەو مەبەستەش لە كەرەسەی جۆراوجۆر كەلك وەردەگیرێ.
"لاندبێرگ"،"شراگ"و"لارسێن" پێوەندی ئاوا پێناسە دەكەن: "پێوەندی یانی راگوێزتنی مانا و پەیام لە رێگای نمادەكان".لە ڕوانگەی ئەو سێ زانایە كاتێك مرۆڤەكان لە رێگای نمادەكان شوێن لە یەكتر وەردەگرن ئەوا دەتوانین بڵێین لە پێوەندی دان.
لە لایەكی دیكەوە "چارلز كوولی" یەكێك لە بەناوبانگترین لێكوڵەرانی ئەم بوارە دەڵێ: "پێوەندی مێكانیزمی بەرقەرار كردنی پێوەندی نێوان مروڤەكانە و تەواوی هێماكان هاوڕێ لە گەڵ كەرەسەی راگوێزتنیان لە چوارچێوەی پێوەندی دا دەگونجێن".
بەو پێیە پێوەندی ڕاگوێزتنی پەیامە بۆ خەڵكانی تر لە ڕێگای نمادەكان و بنەمای دامەزراندنی كۆمەڵگایە.
ئەو وتەی دێكارت:"من بیر دەكەمەوە كەوایە هەم"، لە چوارچێوەی پێوەندی دا مانا دەدا.(2)
"ئێلیوت ئێرۆنسۆن" لە كتێبەكەی خۆی دا بە نێوی "ڕەوانناسی كۆمەڵایەتی" بۆ پەرە پێدانی چەمكی پێوەندی سێ شت بە گرینگ دەزانێ. یەكەم: سەرچاوەی پێوەندی (كێ پەیامەكە دەنێرێ)، دووهەم: چییەتی پێوەندی (ماهییەتی پێوەندی) (پەیام چۆن دەنێردرێ)، سێهەم: تایبەتمەندیەكانی بەردەنگ (پەیام بۆ كێ دەنێردرێ).
 
یەكەم: سەرچاوەی پێوەندی
لە بابەت سەرچاوەی پەیام یا ئەو كەسەی پەیام دەنێرێ سێ مەسئەلەی زۆر گرینگ پێویستە باس بكرێ.
یەكەم ئەوەی كە سەرچاوە تا چ ڕادەیەك لە لایان بەردەنگەوە گرینگی پێ بدرێ.ئەگەر سەرچاوە بلیمەت یا كەسێكی باش بێ، لە لایان كۆمەڵگاوە پەیامەكە چاكتر وەردەگیرێ تا ئەوەی كە مرۆڤێك یا تاكێكی خراپ و بێ جێگە و پێگە لە قەڵەم بدرێ.
"ئەرەستوو" وەك هەوەڵین رەوانناسی كۆمەڵایەتی دەڵێ :"ئێمە وتەی گەورە پیاوان چاكتر قەبوول دەكەین تەنانەت بێ وەیكە بیریشی لێ بكەینەوە". كە وایە سەرچاوەی پسپۆر و شارەزا بۆ قەبووڵ كردنی پەیام لە لایان وەرگرەكانی گرینگییەكی تایبەتی هەیە. پێویستە ئەوەش بكوترێ كە نزیكەی 2300 ساپی خایاند تا ئەو وتەی ئەرەستوو بە شێوەی زانستی و تەجروبی لە لایان كە سانێكی وەكوو "كاڕل هاولەند" و "واڵتێر وایس" لە سالی 1951ی زایینی دا تاقی كرایەوە و راستییەكەشی سەلمێندرا.
دووهەم مەسئەلە لەم بابەتە دا زێدەبوونی متمانە بە سەرچاویە. هەرچی سەرچاوە لە لایان كۆمەڵانی خەڵك جێگای متمانەی زیاتر بێ پەیامەكەی ئاسانتر وەردەگیرێ. ئەو مەسئەلەیەش لە لایەن "ئێرۆنسۆن"،"والیستێر" و"فیستینجێر"، بە شێوەی پۆزیتیویستی تاقی كراوەتەوە و بۆتە بنەمایەكی زانستی لەو مەسئەلەی پێوەندی دا.
مەسئەلەی سێهەم رادەی سرنج راكێشی سەرچاوەیە. مەبەست ئەوەیە سەرچاوە تا چ ڕادەیەك سرنج راكێش و خۆشەویستە. چەند ساڵ لەوە پێش"جادسێن میلز"و "ئێرۆنسۆن" و هەروەها "ئالیس ئیگلی"و"شێلی چێیكێن" چەند ڕەوانناسی گەورە لە لێكۆڵینەوەیەكی بەربڵاو و تازەدا بەو ئاكامە گەیشتن كە كەسانی سرنج راكێش و خۆشەویست پەیامەكانیان هەم زووتر قەبووڵ دەكرێ و هەم چڕو پڕتر و پڕناوەرۆكتر لە ئەژمار دێ. ئەو كەسانەی قەرارە پەیامەكە وەرگرن لە حاڵەتێك دا كە سەرچاوە لە لایان سرنج راكێش و خۆشەویست بێ، لە باری رە وانی فەزایەكی زیاتر ئامادە دەكەن بۆ وەرگرتنی و هەر وەها جێگركردنی پەیام لە هزریان دا.
ئەو فەزایەی كە رەوانناسی گەورە "كورت لووین" پێی دەلێ: "گوڕەپانی ڕەوانی".
 
دووهەم: چییەتی پێوەندی
شێوەی بەیانی پەیام ڕۆڵێكی گرینگی لە شوێن دانانەكەی دا هەیە. پەیامەكان لە چەند لایەنەوە جیاوازیان هەیە. ئێرۆنسۆن پێنج لایەنی گرینگ باس دەكا بەم چەشنە: 1- ئایا پەیامێك مەنتیقی لە پشت بێ چاكتر قەبووڵ دەكرێ یا ئەوەی كە بیهەوێ هەست و هەیەجانی خەڵك ببزوێنێ؟ 2- ئایا پەیامێك بە نیشاندانی نموونەیەكی زیندوو چاكتر وەردەگیرێ یا ئەوەی كە بەڵگەی ئاماری قەوی لە پشت بێ؟ 3- ئایا پەیامێك دەبێ یەك لایەنە بێ (فەقەت لایەنە پۆزیتیڤەكان یا فەقەت لایەنە نێگەتیڤەكان) چاكتر وەردەگیرێ یا دوو لایەنە بێ (هەم لایەنە پۆزیتیڤەكان و هەم لایەنە نێگەتیڤەكان)؟ 4- ئەگەر بڕیار بێ دوو لایەنە بێ تەرتیبی ناردنی پەیامەكە چۆن بێ بە واتایەكی تر، سەرەتا لایەنە پۆزیتیڤەكان بكوترێ یا لایەنە نێگەتیڤەكان؟ 5- چ پێوەندیەك هەیە لە نێوان ناوەرۆكی پەیام و بیر و ڕا و باوەرەكانی بەردەنگ؟
 
سێهەم: تایبەتمەندییەكانی بەردەنگ
بە سرنج دان بەوەی كە مرۆڤەكان لە باری كەسایەتییەوە جیاوازیان هەیە، هەر تاكێك بە پێی ئەندیشە و تەفسیری خۆی لە گەڵ پەیامی دەق یا هەر شتێك كە دەیبیسێ هەڵسووكەوت دەكا. دەبێ بڵێین مەسئەلەی زۆر گرینگ و پێوەندی دار بە بەردەنگی پەیام مەسئەلەی تەجروبە زێهنییەكانی پێشووی بەردەنگ یا بە واتایەكی تر چوارچێوەی فكری بەردەنگ پێش بیستنی پەیامەكەیە.
ئەگەر ئەزموون، تەجروبە و پێشینە زێهنی و ڕەوانی و كۆمەڵایەتەكانی بەردەنگ لە گەڵ سەرچاوەی پەیام لە یەك نزیك بێ، ئەوكات بەردەنگ بە شێوەیەكی ئەكتیوتر دەتوانێ لە گەڵ پەیام و ناوەڕۆكی پەیام هەڵس و كەوت بكا.(3)
 
مۆدێلی رۆناڵد ریجۆ
مودێلێكی دیكە سەبارەت بە چەمكی پێوەندی مۆدێلی ڕۆناڵد ریجۆیە. با بە وردی چاوێك بە سەر ئەو مۆدێلە دا بخشێنین.
ریجۆ پێوەندی ئاوا پێناسە دەكا و دەڵێ: پێوەندی یانی راگوێزتنی زانیارییەكان(information)لە تاك یا گرووپێك بۆ تاك یا گرووپێكی تر. بەرقەراركردنی پێوەندی پێویستی بە پڕۆسەی ئاڵ و گۆری زانیارییەكان لە نێوان دوو یا چەند كەسە. ئەو كەسەی پەیام دەنێرێ پێی دەڵێن "ڕەمز دانەر" و ئەو كەسەی پەیام وەردەگرێ پێی دەڵێن "ڕەمزگوشا" ئەوەش بەو مانایەیە كە ئەو كەسەی پەیام دەنێرێ جۆرێك ڕەمز بە كار دەبا و كۆدی بۆ پەیامەكەی دادەنێ و ئەو كەسەی كە قەرارە پەیامەكە وەربگرێ، هەوڵ دەدا كۆدەكە بكاتەوە و ڕەمز گوشایی بكا. هەڵبەت دەبێ بڵێین زەمانێك ئەو كۆدە لە لای وەرگری پەیامەكە دەكرێتەوە كە هاوبەشیییەكی زۆرلە نێوان سەرچاوە و وەرگری پەیام لە باری هەل ومەرجی كۆمەڵایەتی، زێهنی و ڕەوانییەوە هەبێ. پاشان نۆرە دەگاتە هەڵبژاردنی رەسانە؛ یانی كەرەسەی ڕاگوێزتنی پەیام لە سەرچاوەوە بۆ بیسەری پەیام. رەسانە دەتوانێ زۆر شت بێ، بۆ وێنە تەلەیفوون، گوفتار، نووسراوە و هتد.
ڕەسانە دوو تایبەتمەندی هەیە. یەكەم ئەوەیە: هەڵبژاردنی ڕەسانەیەكی باش بە پێی بارودۆخی گونجاو كە دەتوانێ شوێنێكی باش و كارامەی هەبێ لە بەرقەرار كردنی پێوەندی دا.
دووهەم گرفتی ماناییە. ئەویش ئەو كاتەیە خەڵك مانای وشەكان بە جورێكی جیاواز لە یەكتر تەفسیر دەكەنەوە كە دەبێتە هۆی جیاوازی مەفهوومی پەیامەكان لە لای بیسەران.(4)
 
جۆرەكانی پێوەندی:
ڕەوانناسی كۆمەڵایەتی و هەروەها كۆمەڵناسانیش لەسەر هەبوونی 8 جۆرە پێوەندی كۆكن كە بریتین لە:
1- پێوەندی ڕاستەوخۆ: پێوەندی نێوان مرۆڤەكانە بێ هیچ لەمپەرێك.
2- پێوەندی جیهانی: پێوەندی لە گەڵ كەسانێك یا وڵاتانێك لە دەرەوەی سنوورەكان بەكەلك وەرگرتن لە تێكنۆلۆژی مۆدێڕن وەكوو تەلەیفوون، ئینتێرنێت و هتد.
3- پێوەندی هەست بزوێنەر: پڕۆسەی پێوەندی لە ڕێگای هێماكان ئەنجام دەدرێ. لەم شێوە پێوەندییە دا ناوەڕۆكی پەیام ناگاتە بەردەنگ، بەپكە تەنیا حاڵەتەكانی ئێحساسی و هەیەجانی سەرچاوەی پەیام دەگاتە بیسەر. ئەو حاڵەتانەش دەبنە هۆی درووست بوونی فەزایە كی ئێحساسی، هەیەجانی و ڕەوانی هاوبەش لە نێوان سەرچاوە و بیسەر. مالینۆڤسكی لەو پێوەندییە دا دەڵێ: "لە كۆمەڵگا سەرەتاییەكان زمان وەكوو كەرەسەیەكی مرۆڤ بۆ پێوەندی و هەر وەها بەشێك لە كردەوەكانی لە ئەژمار دێ. زمان لە وەها كۆمەڵگایەك دا زیاتر شێوە عەمەل كردنە، نەك كەرەسەی بیر كردنەوە. مالینۆڤسكی ئەو زمانە تایبەتە بە نێوی " پێوەندی هەست بزوێنەر " ناو دەبا".
لە ڕوانگەی هاكێت بەشی هەرە زۆری پێوەندییەكان لە ڕێگای هونەر، ئەدەبیات و مووسیقی بەرقەرار دەبێ.
4- پێوەندی ئامانجدار یا بەرنامەیی:لەو جۆرە پێوەندییە دا دامەزرێنەری پێوەندی ئامانجێكی تایبەتی هەیە و بەرنامە و گەڵاڵەی لە پێش دارێژراو ئامادە دەكا.
5- پێوەندی رێفلێكسی: بە پێچەوانەی پێوەندی ئامانجدار، ئەو جۆرە پێوەندییە بێ هیچ جۆرە بەرنامە و گەڵاڵەیەكی لە پێش دارێژراو ئەنجام دەدرێ.
6- پێوەندی كۆمەڵایەتی: بە جۆرێك لە پێوەندی دەكوترێ كە لەودا مانا یا پەیام لە كۆمەڵێك خەڵك بۆ كۆمەڵێكی تر دەگواسترێتەوە.7-مێتا پێوەندی (فراارتباگ): ئەو جۆرە پێوەندییە بۆ پێوەندییەكانی داهاتوو یاسا دادەڕێژێ.
8- پێوەندی حەڕەكەیی: لە ڕێگای حەڕەكەی لەش ئەنجام دەدرێ، وەكوو گریان، هات و هاوار و پێكەنین.(5)
 
لێكدانەوە:
ئەگەر بگەڕێینەوە سەر تێئۆرییەكەی ئێرۆنسۆن لە مەڕ سێ مەسئەلە گرینگەكەی پێوەندی دار بە چەمكی پێوەندی یانی سەرچاوەی پێوندی، چییەتی پێوەندی و تایبەتمەندییەكانی بەردەنگ، دەبێ بڵێین ئەگەر مامۆستا هێمن وەكوو سەرچاوە لە قەڵەم بدەین، كە لە رێگای نووسین بە گشتی و شێعر بە تایبەتی دەیهەوێ پەیام گەلێك بگەیەنێتە بەردەنگەكەی. دەتوانین بڵێین بەرێزیان خاوەنی هەر سێ تایبەتمەندییەكانی سەرچاوەیە كە ئێرۆنسۆن باسی دەكا.
یەكەمیان كوتمان گرینگی ُسەرچاوەیە؛ هەبوونی ئەو تایبەتمەندییە بە تەواوی لە مامۆستا هێمن دا بە دی دەكرێ؛ چونكە ئەو كاتەی دەژیا و ئێستاشی لە گەڵ بێ كە لە نێومان دا نیە، بە هۆی ئەندێشە و چالاكییەكانی كە بۆ هەموومان بەرچاوە، لە نێو ئێمه‌ بە كەسێكی خاوەن پلە و بلیمەت دەناسرێ. ئەگەر ئەرەستوو دەڵێ ئێمە وتەی گەورە پیاوان باشتر قبووڵ دەكەین، مامۆستا هێمن لەو چوارچێوەیە دا دەگونجێ و بە پلە بەرزەكەی ئەو ڕاستیە دەسەلمێندرێ.
لە بابەت مەسئەلەی دووهەم (زێدەبوونی متمانە بە سەرچاوە) دەكرێ بڵێین، بە هۆی جێگە و پێگەی دیاری كراوی مامۆستا هێمن لە سەراسەری ژیانی خۆی دا جێگەی متمانەی خەڵك و تەنانەت ڕووناكبیرانیش بووە؛ بە چاوخشاندێك بە سەر ژیانی مامۆستا هێمن دا بە ئاسانی ئەوەشمان بٍۆ دەردەكەوێ .
بۆ مەسئەلەٌی سێهەم و پێوەندیدار بە سەرچاوە كە مەسئەلەی سرنج ڕاكێشی سەرچاوەیە دەبێ بڵێین،ئێرۆنسۆن ئەو مەفهوومەی تەنیا لە چوارچێوەیەكی بەرتەسك دا دەدۆزێتەوە، ئەوەش بۆتە هۆی ئەوەی كە ئەو تێئۆرییە لەو بەشەدا تووشی كەم و كورتی مانایی بووە؛چونكە تەنیا لە ڕووی هێندێك فاكتەری ڕواڵەتییەوە (وەكوو ڕوخۆشی و دەم بەپێكەنین بوون )سرنج ڕاكێشی بێناسە دەكا؛بەڵام بەڕای نووسەری ئەم وتارە دەتوانین تۆزێك بەربڵاوتر و قووڵتر بڕوانینە ئەو چەمكە. دەكرێ بە پەرەپێدانی زیاتری مەفهوومی باسكراو و هەروەها بۆشیكردنەوەی زیاتری ڕادەی سرنج ڕاكێشی مامۆستا هێمن ئاماژە بەو بەشە بكەین كە لە پێشەكییەكەی تاریك و ڕوون دا هاتووە:"هێمن نەتەوەكەی خۆش دەوێ، بەڵام ڕقیشی لە هیچ نەتەوەیەكی تر نیە،لە هەموو دیوانی هێمن دا شێعرێك كە باسی نەتەوەیەكی تر بە خراپە بكا ، یا كورد لە نەتەوەیەكی تر بەرزتر دابنێ بەدی ناكرێ"(6)ئەوەش بۆتە هۆی ئەوەی كە ڕادەی سرنج ڕاكێشی مامۆستا لەلای كۆمەڵگای كوردی هەمیشە زۆر بێ.
ئەم فاكتە بۆ مەسئەلەی هەوەڵی پێوەندیدار بە سەرچاوە (یانی گرینگی سەرچاوە )ش بەڵگەیەكی حاشا هەڵنەگرە ، چونكە ئەو تایبەتمەندییە گرینگییەكی تایبەتی دابوو بە هێمن و شێعرەكانی.
مامۆستا هێمن لە باری كەسایەتییەوە، كەسێك بووە حەزی زۆر لە جەفەنگ و قسەی خۆش بووە و لە نێو كۆمەڵانی خەڵك وەكوو كەسایەتییەكی رووخۆش و دەم بە پێكەنین ناسراوە، هەڵبەت ئەم تایبەتمەندییانە سه‌ره‌ڕای هەموو ئەو دەرد و ئازارانە بوو كە بۆ نەتەوەكەی هەیبوو، ئەوەش وای كردبوو مامۆستاهێمن هیچ كات خۆی وەكوو مرۆڤێكی خەمۆك و نائومێد نیشان نەدەدا. تەواوی ئەو تایبەتمەندییانە وای لە مامۆستا هێمن كردبوو ببێ بە بلیمەتێكی سرنج ڕاكێش و خۆشەویست. ئەگەر بمانهەوێ هەمووی ئەوانە بە شێوەی تەجروبی و زانستی تاقی كەینەوە، پێم وایە مێژووی نەتەوەی كورد بە گشتی و ئەو قۆناغەی مامۆستا هێمن تێیدا دەژیا بە تایبەتی، خۆی گەورەترین تاقیكارییە بۆ سەلماندنی ئەو ڕاستییانە.
ئەو فەزا ڕەوانییەی مامۆستا هێمن تێیدا دەژیا هاوبەشییەكی زۆری لەگەڵ فەزای ڕەوانی وفكری كۆمەڵانی خەڵك هەبوو ،هەروەها بە سرنج دان بە تاقیكارییە زانستییەكانی میلز،ئێڕۆنسۆن،ئیگلی و چێی كێن كە پێشتر باسمان كرد بوو بە هۆی وەیكە شێعرەكانی مامۆستاهێمن وەك پەیامێكی پڕناوەڕۆك لە لایەن سەرچاوەیەكی سرنج راكێش و خۆشەویست لە لای خەڵك بە ئاسانی وەرگیرێن.
دووهەمین مەسئەلەی پێوەندیدار بە چەمكی پێوەندی لە ڕوانگەی ئێڕۆنسۆن چییەتی پێوەندییە.لەوپێوەندییەدا پێنج لایەنی گرینگ هاتە بەر باس ،ئێستا بە هەڵسەنگاندنی ڕۆڵی شێعری هێمن لەو بازنەیە دا دەچینە ناو قووڵایی باسەكە :
لایەنی یەكەم ئەوە بوو،ئایا پەیامێك مەنتیقی لە پشت بێ چاكتر قبووڵ دەكرێ یا ئەوەیكە بیهەوێ هەست و هەیەجانی خەڵك ببزوێنێ؟ بە ڕای نووسەری ئەم وتارە، بۆ وڵامی ئەم پرسیارە دەبێ هەل ومەرجی مێژوویی، كۆمەڵایەتی، سیاسی و ئابووری كۆمەڵگا لە بەرچاوبگیرێ. ئەگەر كۆمەڵگا لە قۆناغێكی هەستیاری مێژوویی، كۆمەڵایەتی یا سیاسی دا بێ، بە واتایەكی تر لەژێر زووڵم و چەوسانەوە دابێ لێرەدایە كە دەتوانین بڵێین خەڵكی ئەو كۆمەڵگایە هیچ مەنتیقێك قەبووڵ ناكەن چوونكە زوڵم كردن لەلای دەسەڵاتداران هیچ مەنتیقێكی لە پشت نییە. هەربۆیە لە وەها قۆناغێك دا واباشترە شاعیر پشت بە بزواندنی هەست و هەیەجانی خەپك ببەستێ بۆ ئە وەیكە پەیامەكەی (شێعرەكەی) بە ئاسانی وەربگیرێ وشوێنی خۆی دابنێ.
بۆ وێنە مامۆستا هێمن لەو فاكتۆرە ڕەوانیە بە باشترین شێوە كەلكی وەرگرتوە. لە "كوردم ئەمن" دا دەلێ:

گەرچی تووشی ڕەنجەڕۆیی و حەسرەت و دەردم ئەمن
قەت لەدەس ئەوچەرخە سپڵە نابەزم مەردم ئەمن

 
لەو دێڕە شێعرە دا مامۆستا هێمن بە هێنانەوەی سێ وشەی ڕەنجەڕۆیی،حەسرەت و دەرد لە نیوە دێڕی هەوەڵ دا دەیهەوێ زیاتر پشت بە بزواندنی هەست و هەیەجان ببەستێ تا مەنتیق؛ چوونكە ئەو وشانە لە باری ڕەوانناسییەوە دەكەونە خانەی وشەگەلی هەیەجانی، هەڵبەت لە چەشنی هەیەجانە نێگەتیڤەكان.
پاشان بەو وشانە دەیهەوێ پێوەندییەكی ڕەوانی بەرقەرار بكا بۆئەوەی كە ئەسڵی پەیامەكە لە دێڕەكانی خوارتر دا بهێنێتە بەرچاوی خوێنەر. هەروەك بە دوای ئەو دێڕە دا ده‌ڵێ:

عاشقی چاوی كەژاڵ و گەردنی پڕخاڵ نیم
عاشقی كێو و تەلان و بەندەن و بەردم ئەمن

 
لە ڕوانگەی ڕەوانناسی بە گشتی و مەكتەبی ناسیاوی خوازی (شناخت گرایی) بە تایبەتی، كردەوەكانی مرۆڤ بەرهەمی تەفسیرەكانییەتی، یانی مرۆڤ بە پێی تەفسیری خۆی لە وشە و مەسئەلەكان رەفتار دەكا.
سێ وشەی، ڕەنجەڕۆیی،حەسرەت و دەرد رەنگە لە لای بەردەنگ یا خوێنەر تەفسیری ناڕاحەتی، ڕق و تووڕەیی و داماوی لێ بكەوێتەوە. كردەوەكانیش دەتوانن بەرەنگار بوونەوە لە گەڵ سەرچاوەی ڕەنجەڕۆیی،حەسرەت و دەرد ، خەمۆكێ یا حاپەتە ڕەوانییە نێگەتیڤەكان بن. مامۆستا هێمن زۆر زیرەكانە كردەوەی بەرەنگار بوونەوە هەڵدەبژێرێ، لەو جێگایەی دا كە دەپێ:

من لە زنجیر و تەناف و دار و بەند باكم نیە
لەت لەتم كەن بمكوژن هێشتا دەڵێم كوردم ئەمن

هەروەها پێویستە بگوترێ مامۆستا هێمن بە سرنج دان بەو تایبەتمەندییانەی لە سەرەوە باس كرا، زۆر مامۆستایانە وەكوو ڕەوانناسێكی گەورە و بە پێی بار و دۆخی كۆمەڵگا لە ڕووی مێژووییەوە، لە جۆری سێهەمی پێوەندییەكان واتا جۆری هەست بزوێنەر كەلكی وەرگرتوە و پردێكی ڕەوانی لە هێما و حاڵەتە ئێحساسی و هەیەجانییەكان لە نێوان خۆی و خوێنەرانی دا ساز دەكا؛ بەو جۆرە پەیامەكانی زۆر بە ئاسانی لەو پردە دەپەرنەوە و لە زەین و بیر و ڕەوانی خەڵك دا خۆیان جێگیر دەكەن.
ئەگەر وتەكەی "هاكێت" مان وە بیربێتەوە كە دەیكوت بەشی هەرە زۆری پێوەندییەكان لە ڕێگای هونەر، ئەدەبیات و مۆسیقا بەرقەرار دەبێ، مامۆستاهێمن بە باشترین شێوە و زانستییانە ترین مێتۆد لە كەرەسەی شێعر كەلكی وەرگرتووە.
لایەنی دووهەمی چییەتی پێوەندی ئەوەیە كە ئایا پەیامێك نموونەیەكی زیندووی هەبێ باشتر وەردەگیرێ یا بەڵگەی ئاماری قەوی لە پشت بێ؟
لێكۆڵینەوەكان ئەوەە ئاشكرا دەكەن كە هەبوونی نموونەی زیندوو و راستەوخۆ، شوێن دانانی گەلێك زیاترە لەبەڵگە ئاماریەكان.یانی ئەگەر بمانهەوێ راستی و درووستی پەیامێك بە بەردەنگەكەمان بسەلمێنین بە هێنانەوەی نموونەیەكی زیندوو و راستەوخۆ باشتر دەتوانین ئەو كارە بكەین تا بەهێنانەوەی بەڵگەیەكی زۆری ئاماری.
ئەگەر بمانهەوێ بۆ ئەو بەشەش نموونە بێنینەوە شێعری ئارەق و تین باشترین بەڵگەیە، لە سەرەتای شێعرەكەدا بە هێنانەوەی چەندین نموونەی زیندوو لە كۆمەڵگای كوردەواری ئەوكات، دەیهەوێ پەیامەكەی خۆی بەو شێوەیە بخاتە بەرچاوی بەردەنگ و خوێنەرەكەی:

پێش ئەوەی حاجی سەلەمخۆر
هەژارێك هەڵنێ بە تەماڵ
پێش ئەوەی ڕێچكە ببەستن
بۆمزگەوتێ شان بە بەرماڵ
پێش ئەوەی دەروێشی چڵكن
پەنجەی خەلیفەی كوشیبێ
پێش ئەوەی شێخ وەك تارمایی
بەرەو خانەقا خوشیبێ

لەو چەند دێڕەدا هێنانەوەی چەند نموونەی زیندووی كۆمەڵگا وەك، چوونە مزگەوتی حاجی و نوێژكەرە بەتەماحەكان، باس كردن لە دەروێش و خانەقا و خەلیفە بەشێك لە ژیانی كۆمەڵگای كوردی بووە و ئێستاش هەر هەیە. مامۆستاهێمن بە هێنانەوەی ئەو نموونانە دەیهەوێ بەردەنگ ئامادە بكا بۆ ئەوەیكە باس لە نموونەیەكی هەرەزیندووی كۆمەڵگا بكا كە زیاترین زەحمەت دەكێشێ و كەمترین داهاتیشی هەیە، هەروەك لە درێژەدا دەپێ:

من جوتیارم من جوتیارم
من لەگەڵ هەتاو هاوكارم
من بەئارەق و ئەو بەتین
دامان رشتووە بناغەی ژین
باسكی من و تیشكی ئەوی
بژیو دەستێنین لە زەوی
گەرجوتیار ئارەق نەڕێژێ
گەرهەتاو تیشك ناوێژێ
دانیشتووی ناو كۆشك و قەڵا
دەخۆن نانی گەڵا گەڵا؟

لایەنی سێهەم و چوارەمی چییەتی پێوەندی لە باسەكەی ئێمەدا ناگونجێ. بەپام لایەنی پێنجەم یانی هەبوونی پێوەندی لە نێوان ناوەڕۆكی پەیام و باوەڕەكانی بەردەنگٍ؛ دەبێ بپێین بە چاو خشاندنێك بە سەر شێعرەكانی مامۆستاهێمن دا ئەوەمان بۆ دەردەكەوێ لەناو شێعرەكانیدا لەگەڵ هەموو جۆرە باوەڕێك سازگاری هەیە. بۆنموونە بەردەنگ یا خوێنەری عاشق بە باوەڕێكی عاشقانە دەتوانێ شێعرەكانی وەك، شەوگاری تەنیایی، دیلی دیل، جوانی ناسووتێ و ماچی خودایی بخوێنێتەوە.
بەردەنگ یا خوێنەرێك بە باوەڕی نەتەوەپەرەستی دەتوانێ شێعرەكانی وەك، فرمێسكی رونوو، كوردم ئەمن، قەڵای نیشتمان و كاروانی خەبات بخوێنێتەوە.
سەبارەت بە بابەتی سێهەمی ئێڕۆنسۆن لە چەمكی پێوەندی دا (یانی تایبەتمەندییەكانی بەردەنگ) باسی ئەوەمان كرد، ئەگەر تەجروبە زێهنییەكان و چوارچێوەی فكری بەرده‌نگ لەگەڵ سەرچاوەی پەیام یەكتر بگرێتەوە پەیام ئاسانتر وەردەگیرێ.
بە سرنج دان بەوەیكە مامۆستاهێمن لەماوەی ژیانی دا لەگەڵ خەپك و بۆخەڵك ژیا، هەموو چوارچێوە فكری و زێهنییەكانی لەگەڵ چوارچێوە فكری و زێهنی بەردەنگەكانی(خەڵك) یەكتری دەگرتەوە؛ ئەوەش ببوو هۆی قەبووڵ كرنی پەیامەكانی لە لای خەڵكی كۆمەپگا.
 
شێعری هێمن لە روانگەی مۆدێلی رۆناڵد ریجۆ:
هەروەك پێشتر باسمان كرد ریجۆ لەمەڕ پێوەندی دا دەڵێ:" پێوەندی یانی راگوێزتنی زانیارییەكان لە تاك یا گرووپێك بۆ تاك یا گرووپێكی تر"و لە درێژەدا دەڵێ ڕەمزگوزار(ئەوكەسەی پەیام دەنێرێ) پەیامەكان لە ڕێگای كەرەسەیەك بە نێوی ڕەسانە بۆ ڕەمزگوشا(ئەو كەسەی پەیام وەردەگرێ) دەنێرێ. كەوابوو رەسانە كەرەسەی ناردنی پەیام لە ڕەمزگوزار بۆ ڕەمزگوشایە.
لە ڕوانگەی ئەو مۆدێلەوە شێعری مامۆستاهێمن وەك ڕەسانەیەكی كارامە توانوێتی شوێن دانەرییەكی بە هێزی هەبێ. هۆكارەكەشی ئەوەیە كە شێعری هێمن هەروەك پێشتر باسمان كرد و تایبەتمەندییەكانیمان لێك داوە، لە ناو بازنەی ئەدەبیاتی كوردی بە گشتی و شێعر بە تایبەتی دا یەكێك لە ڕەسانە هەرە بەهێزەكانە و لە ڕووی هەر دوو تایبەتمەندی ڕەسانە یانی هەپبژاردنی ڕەسانەیەكی كارامە و گرفتی مانایی، توانیوێتی لە ڕیگای هێنانەوەی هێماگەلی هاوبەش لە نێوان شاعیر و بەردەنگ، بەهێزبوون و شوێنەوارە باشەكانی خۆی بسه‌لمێنێ(نموونەی ئەو شێعرانەشمان پێشتر هێناوەتەوە).
لە ڕوانگەی تایبەتمەندی دووهەمی رەسانە هەریەك لە چین و توێژەكانی كۆمەڵگا بە پێی هەل و مەرجی كۆمەڵایەتی و بازنەی ئەزموونەكانی ڕەوانی و زێهنی ڕابردووی خۆی شێعری هێمن تەفسیر دەكاتەوە.هەر شێعرێكیش ئەوجورە خۆی بگەیێنێتە ناو بیر و ئەندێشە و ڕەوانی هەموو چین و توێژێكی كۆمەڵگا ئەوا شاعیرەكەی گەورەترین ڕەوانناسە.
 
ئاكام:
ئەگەر بمانهەوێ نەقدی ئەدەبی لە ئەدەبیاتی كوردی بەرەو زانستی تربوون و تێئۆریزە بوون بڕوا و لەگەڵ شێوازەكانی نەقدی ئەوڕۆیی هاسەنگ بێ، پێویستە بابەتەكان، دەقەكان و نووسراوەكانی كوردی لە ڕووی شێوازگەل و مێتۆدی زانستی ئەڕۆیی سەیری بكرێ، ئەم كارەش پێویستی بە خۆماندوو كردنێكی زۆر هەیە، بە بڕوای نووسەری ئەو وتارە زۆربەی دەقەكانی ئەدەبیاتی كوردی جێی هەیە بەو شێوە كاری لەسەر بكرێ.
 
سەرچاوەكان:
1-روانشناسی اجتماعی، الیوت ارونسون ،انتشارات رشد
2- جامعه شناسی ارتباگات، باقر ساروخانی
3-سەرچاوەی ژمارە 1
4-روانشناسی صنعتی و سازمانی، رنالد ریجو،انتشارات مازیار
5-سەرچاوەی ژمارە2
6-تاریك و ڕوون