هەستكردن بەنزیكی مردن هەستێكی ترسێنەر و سەیرو خەفەتئامێزە، بۆ مرۆڤی سادە ئەوانەی كە ژیانیان خۆشدەوێ و بەتوندی باوەشیان كردووە بە ژیاندا هیچ شتێك لەوە قورستر و ترسناكتر نییە كە پێی بڵێن مردن هات...مردن ئەو ناوەی لەناخەوە هەموومان رادەچەڵكێنێت و بەهەزارەها شێوە لەخەیاڵماندا خۆی نمایش دەكات.
بۆ مرۆڤە ئاساییەكان ئەوانەی ژیانیان دەقی گرتوە بە شتە دووبارەبووەكانەوە ساتەوەختی مردن ساتەوەختی ڕوخانی دونیایە، ساتەوەختی لەدەستدانی خۆشییەكان و گلۆربوونەوەیە بەرەو دۆڵە قووڵەكانی نائومێدی و جێهێشتنی ئەوانەیە كەخۆشیان دەوێ و ئەوانەش كە ئەمانیان خۆشدەوێت.
رەنگە بەیانییەك كتوپڕ خەبەرمان نەبێتەوە، و خێزانەكانمان پاش نائومێدبوون لە هەڵسانەوەمان بۆ هەتایی خۆیان بگرنە قوڕ، یاخود لە سەفەرێكدا ئۆتۆمبیلێكی سەرشێت هەنجن هەنجنمان بكات و پارچەكانمان بە ئاسانی نەناسرێتەوە.
ئێمەی مرۆڤە سادە و ئاساییەكان یاخود بە نەخۆشی دەمرین یاخود بە ڕوودوای زۆر توڕوهات و ئاسایی، هەر بۆیە چۆن ژیانیشمان هیچ گرنگییەكی بەدوای خۆی جێنەهێشتوە، مەرگەكانیشمان هیچ شتێكی وەها جێناهێڵێت، ئێمە ئەوانەی دەستمان گرتوە بە ژیاندا كتوپڕ وەك ئەوەی هەرگیز نەژیابین لە شاخێكی بەرزەوە فڕی دەدرێنە خوارەوەو هەپروون بەهەپروون دەبین.. ئای مەرگ چەندە بۆ ئێمە سامناك و چەندە بۆ مرۆڤە گەورەو نائاسییەكان سەرنجڕاكێشی.
مەلا عەلی وەك مرۆڤێك، وەك شاعێرێك، وەك پێشمەرگەیەك، وەك زیندانییەك پیاوێكی گەورەیە، گەورە بەمانای گەورەیی، بەمانای كەسێك لە ساتەوەختی مردندا بە ڕووی ژیاندا پێدەكەنێ، لە ساتەوەختی ژیانیشدا پێشوازی لە مردن دەكات.
 
قسەكردن لەسەر شیعرەكانی دەبێت خاڵی بكەینەوە لە هەستە سیاسیەكان، دەبێت بەدووربگرین لە پۆخڵەواتی ئەم سەردەمە، ئاخر ئەم كوڕی سەردەمێكە سیاسەت بەم شێوەیە ناشیرین نەبووە، سیاسیەكان بەم شێوەیەی ئێستا بوغراو بوغزای نەبوون، سیاسیەكان نەبووبوونە سەرمایەدار، شۆڕش و شۆڕشگێڕی مانای جودای خۆی هەبوو، خەباتكردن و خۆبەكوشتدان تەنها یەك ئامانجی هەبوو ئەویش سەربەرزی نیشتمان.
مەلا عەلی كوڕی سەردەمێكی پاك بوو، كوڕی شۆڕشێك بوو نەوەكانی بە پێكەنینەوە دەڕۆشتنە بەر پەتی سێدارە و سروودی نەمرییان دەوتەوە، مەلا عەلی كوڕی كەس نییە كوڕی میللەت نەبێت، مەلا عەلی كوڕی بیرەوباوەڕی پاكی خۆیەتی، مەلا عەلی بە مانا مرۆڤ بوو، لێتان ناشارمەوە كە بۆ یەكەم جار دیوانی (شیعرو هەڵوێست)ی شەهید مەلا عەلی م خوێندەوە هەستێكی سەیر دایگرتم، لە ناخەوە ئەو پیاوەم خۆشویست، وەك چۆن ژیانم خۆشدەوێت، مەرگێكی هاوشێوەی مەرگی ئەویشم خۆشویست.
 
ئەو ساڵەی ئەم پیاوە دەمرێت، من لەدایكبووم، بەڵام هەستدەكەم من و ئەو هاوڕێ بووین، هەستدەكەم پێكەوە لە موسڵ لەبەردەمی جەلادەكاندا هەڵواسراوین، پێكەوە دانیشتوین و چەندەها شەو قسەمان كردوە، كە مەلا عەلیم ناسی تێر تێرگریام، ئێستاش نەمزانی بۆ ئەو گریام یان بۆ خۆم.
ئەم شاعیرە كە ناوە ڕاستەقینەكەی (حسێن مەولود)ە ساڵی 1953 لە گوندی بەربەردی ناحیەی ماوەت لەگەڵ برایەكی دیكەیدا بە دوانەیی لەدایك بووە، ساڵی 1977 پەیوەندی كردوە بە كۆمەڵەی رەنجدەرانی كوردستانەوە وبووەتە پێشمەرگە، لە 30-1-1979 لە گوندی كرژەی ناوچەی سورداش بە دەسیسەی خۆفرۆشانی كورد لە لایەن بەعسیەكانەوە دەستگیردەكرێت و لەرۆژی 23-7-1979 لە بەندیخانەی موسڵ لە سێدارە دەدرێت.
شیعرەكانی ئەم شاعیرە شیعری ساتەوەختێكن لە چاوەڕوانی مردندایە، شیعری شاعیرێكن چاوەڕوانی هەڵواسینە، شیعری شاعێرێكن ئەوەی بە ژیانەوە دەیبەستێتەوە تەنها تاڵە موویەكە، شیعری كەسێكە چاوەڕوانی ئەوەیە نیوەشەوێك جەلادێك بە دەموچاوێكی بەستراوەوە ناوی بۆ مەرگ بخوێنێتەوە و بە ڕاڕەوە تەنگ و تاریكەكاندا بە دەستبەسراوی بیبەن و لە سێدارەی بدەن، شیعری كەسێكە لە كاتی مردنیشا بیری لای ژیان و هاورێكانێتی لە قەندیل:
 
 

هاتەوە یادم شەوێكی قەندیل
هێنایە گریان دڵەی مات و دیل
ئەو دەستەی لەوێ بەفراو ئەیتەزاند
داخ كراوە لێرە بە ئاگر و ژیل

 
ئەم شاعیرە وەنەبێت هەر بەتەنها بەرەو رووی مەرگی وەها پێكەنیبێت، بەڵكو وەڵامێكی وەهای ئەو كەسانەش دەداتەوە كە پێیان وایە لە مردن دەترسێ، ئەم نەك هەر ناترسێ بەڵكو پێدەكەنێت، پێكەنینێكی وەها جەلادەكان دەهێنێتە لەرزە و هەر تەنها ئەوان لە مانای ئەو پێكەنین و زەردەخەنەی ئەم تێدەگەن.
 

ئەڵێن: ئەمرێ و، لەترسی مردن پەشێوە
پێشمەرگە بم هەر ئەكەومە پێش ئێوە
بە مەرگی پێش مەرگی ئێوە ئاسوودەم
ڕووشم، زەردی پێكەنینی هەر پێوە

 
هەستی بەر لە مردن هەستێكی سەیرە، مرۆڤ چەند گەورە بێت ناچاردەكات بیر لەو ڕۆژانە بكاتەوە كە تیایدا ژیاوە، مەلا عەلی شەهید لەبەر پەتی سێدارە رۆژەكانی ڕابوردووی بیر نەچووەتەوە، خەفەتیش بۆ ئەو كاتانە دەخوات كە هیواكانی بەدینەهێناوە، دڵتەنگە بەرامبەر ئەو خەیاڵانەی كە دەبوو بێتە دی و نەهاتە دی، ئەو شیعرانەی كە دەبوو بینووسێت و نەینووسی:
 

لەدڵما تۆوی چەند بیرەوەری
سەوزبوو، گوڵی كردو، هەڵوەری
دیسان بۆ وەرزی تازە تۆوی ڕشت
تا، بێ گوڵ نەبێ بۆ كوێرەوەری

 
لەو چركە ساتانەی بەرلەمردن كە هێشتا ئێمەی زیندوو تاقیمان نەكردۆتەوە و تاممان نەكردوە، مەلا عەلی شاعیر هەمیشە خێزانەكانەی لە لا ئامادەیە، باوك و دایكی لە ڕۆحیدا جارێكی دیكە زیندوو دەكاتەوە، تەمەنای ئەوەیان بۆ دەخوازێت بۆی نەگرین و دڵتەنگ نەبن، لەوە زیاتریش داوای بەردەوامی ژیانیان لێ دەكا، داوای گەردنئازادییان لێ دەكات، گەردنئازادیی مناڵێك كە تەنها دایك و باوكەكان لێی تێدەگەن چی مانایەكی هەیە، ئەوەتا لەنامەیەكدا كە لەرۆژی 22/7/1979 لە زیندانەوە نووسیوێتی دەڵێت "دایك و باوكی شیرینم، براو خوشك و براژن و مام و ئامۆزا و ئامۆژن و خاڵ و خاڵۆزا و پور و پورزا و هەموو خزم و كەس. گەردنتان ئازاد بێت.
 دوعاخوازی یەكجاری تكام ئەوەیە بۆم سەغڵەت مەبن وە هەرگیز نەڵێن لەپێناوی هیچدا رۆیشت".
 
ئای عەشق...ئەی ئەو نەگبەتیەی بەرۆكی شۆڕشگێڕترین كەس بەرنادەیت، بەرۆكی خەمگینترین كەس بەرنادەیت، ئەی عەشق ئەی ئەو ئازارەی لە دواین ساتدا، لە دواین لەحزەی بەر لەمردن جارێكی دیكە و بەجۆرێكی دیكە دێیتەوە، مەلا عەلی چەند ساتێكی دیكە لە سێدارە دەدرێت، چاوەڕوانی بینینی یارە:

كە ڕێیان داوی بۆ یەك جار
توخوا ئازیز
دیدەنیم كە
چەند رۆژێكم وەرزی بەهار
ماوە، (بێ وادە) هات پایز
خەزڵوەرە
توخوا وەرە

مەلا عەلی بۆچی لەو ساتەدا یاری دەوێ؟ بۆچی دەیەوێتی ئازیزی دیدەنی بكات؟ بۆچی هێندە ناسكبووەتەوە ئەم كەسە شۆڕشگێڕە؟

دیدەنیم كە
با وا تێ نەگەن كە دەردی
سوورە گوڵی
گەشی دوێنێ
سەر دوا چڵی
ئەمڕۆ لەبەر زریان زەردی
بەرەو مەرگ چوونە ئەمكا زیز...تۆ خەنیم كە

 
ئەوە چ هەستێكە كەسێك لە یەك كاتدا خۆی دەكاتە قوربانی نیشتیمانەكەی و خۆشەویستەكەی؟ چی شتێك تەفسیری دۆخێكی وەها دەكات، من بڕوام وایە لە توانای مرۆڤدا نییە ئەم هەستە وەك خۆی بخاتە ڕوو، ئەوە تەنها مەلا عەلی یە لەو چركەساتە تێ دەگات، هەر دەبێت خۆی جارێكی دیكە بۆمان شەرح بكاتەوە، یار و نیشتیمان چەند لەیەك دەچن.

هەتا ماوم
بفەرموو، جێتە سەرچاوم
لە ڕێی هاتنت وەستاوم
دیدەنیم كە
گەر ئەفەرمووی...خوێنم هەمووی
گوڵزاری ڕێتە، موو بە مووی

 
نەك هەر ئەوەندەش بەڵكو لەو دۆخە ناهەموارەدا شاعیرەكەمان هەندێكیش شەرم دایدەگرێت كە ناتوانێت شوێنێكی خۆش و ئارام بۆ یارەكەی دابین بكات:

توخوا ئازیز، خۆ ئەزانی چۆنە شوێنم
ئەزانی بێ بەرگ و نوێنم..
بێچارەم و، بەشەرمەوە، تۆ ئەدوێنم

 
عەشقی مەرگ و مەرگی عەشق لەم شیعرانەیدا ئاوێتە دەبن، ئەم عاشقە گەورەیە كە هەرگیز نەگەشت بە مەعشوقەكەی لە دواین ساتیشدا نائومێد نابێت و هێندە ناسك دەبێتەوە دەنووسێت:

سەرپۆشەكەت پێش كفن بكرێتە بەرم
وەرە چارێ: شەونخونی و، رۆژ خەواڵووی
بێ نوێنیم كە
ئازیز گیان تۆ بێ و گوڵی ڕووت
بە پێی پەتی...
قوڵفەی پەتی
سێدارە ئەخرێتە بینم
ئەمرم و نەبا نەتبینم
نەتبینم هەر بڵێم خوا حافیز
توخوا ئازیز
وا دڵ ناسك نەبووم هەرگیز
دیدەنیم كە...!!

 
حەیف هەرگیز یار دیدەنی نەكرد...بەڵام مەلا عەلی شیعرگەلێكی بۆ جێهێشتووین هەموو زەمەنێك هەر بە زیندووی دەیهێڵێتەوە و رۆحی بۆ ئەبەد لە ئارامییا دەژی.
 
 

 
 
* (شیعرو هەڵوێست) تاكە دیوانی شەهید (مەلا عەلی) یە و ساڵی 2011 لەلایەن لقی سلێمانی یەكێتی نووسەرانی كوردەوە چاپ وبڵاوكراوەتەوە و هەموو شیعرەكان لەو دیوانەوە وەرگیراون.
* لەژمارەی رۆژی 19-12-2011ی رۆژنامەی رەخنەی چاودێردا بڵاوبوەتەوە