هەژموونگەرایی نێرایەتی جەخت لەچی دەكاتەوە؟ ئایا پێدراوێكی سرووشتییە یان بونیادێكی مێژوویی هەیە؟ ئەوە ئەو پرسیارەیە كە بۆردیۆ لە رێگەی ئەو كتێبەوە دەیخاتە روو، هەڵبەتە ئەو پرسیارە پرسیارێكی بنەڕەتییە و دەشێ پرسیاری دیكەی لێ زیاد بكەین: ئایا رێگە بەوە دەدرێ دەسەڵاتی بیركردنەوە لە پێگەی مێیایەتی نزیك بكەینەوە؟
بۆ چوونە نێو ئەو لێكۆڵینەوەیە، پێویستە خوێنەر تەجاوزی هەموو ئەو ئاڵۆزییانە بكات، كە بۆردیۆ لە رێگەی شێواز و سەرچاوەگەرییەوە لەسەری راهاتووە...كەواتە بۆ ئەوەی خوێنەر بەشێوەیەكی زۆر وڕوژاو لە رێگەی ئیتنۆلۆژیاوە، بە "سوسیولۆژیای شیكاری حەقیقەت" هەڵبسێ، دەبێ واز لەو تێكەولێكە ئاوێتە ئامێزە بهێنێ. چونكە بۆردیۆ لەو هەوڵەی كە بۆ لادانی پەردەی نەستی مێژوو دەیدا، بەرەو كۆمەڵگەی هۆز (كۆمەڵگەی هەستی زانستی) دەبێتەوە، بە مانایەك لە ماناكان لە رێگەی لێوردبوونەوەو لێكۆڵینەوەی ئەو حاڵەتە هەڵبژێردراوانەی كەناری ئەتڵەسییەوە وەك گەشتیارێك خۆی دەخوێنێتەوە بۆ ئەوەی هاوشانەكەٍی لە كۆمەڵگەی هاوچەرخی خۆرئاوایی بدۆزێتەوە، رەنگە كورتكردنەوەی بەرهەمێك بەو هەموو وەزنە، كە لە بەرانبەردا خۆی لە مشتومڕێكی گەورەدا دەبینێتەوە، مشتومڕێك كە دەكەوێتە هێلی راستی كارە كۆمەڵایەتییەكانی كۆلیژی (دو فرانس)ەوە هێندە ئاسان نەبێ.
هەژموونی نێرایەتی كە پرۆسیسەكردنی لەسەر ئاستی گەردوونی شێوەیەكی بەربڵاوی لەخۆ گرتووە، خۆی وەك دیاردەیەكی سرووشتی پێشكەش دەكات و ریشەكەشی بۆ جیاوازی رەگەزی نێر و رەگەزی مێ دەگەڕێتەوە. بەڵام ئەو هەژموونە لە راستیدا دەرئەنجامی بونیادی مێژووێیكە كە پێگەكەی لە (رەگەزگەلێكی هاوشێوە)ەوە هەڵقوڵاوە. لەسەر ئەو بنەمایە بیر لە هەژموونگەرایی گوتەزاكانی فیكر دەكەینەوە، كە خۆی بە دەرئەنجامی ئەو هەژموونە دەزانێ. ئەگەر لەسەر رێسای جیاوازی فیسۆلۆژی سەرنج بدەین، دەبینین سیستەمێك لە پۆلینكردنی گەردوونی لە نێوان هەموو بوارەكاندا جیاوازی لە نێوان سەروو/خواروو، سارد/گەرم، چالاك/خاو، بەهێز/بێهێز... دەكات، بۆ بونیادنانی ئەو (ئەركۆلۆژیا بابەتگەرایەی نەستمان) بۆردیۆ تەقلیدی هۆزگەرایی بەكار دەهێنێ، ئەو تەقلیدەش لە (بۆچوونێكی فالۆنەرگسی) (كۆزمۆلۆژی ئەندرۆی سێنتەرگەرا)ی هاوبەشی نێوان هەموو كۆمەڵگەكانی دەریای سپی ناوەڕاست دەچێ. ئینجا بە وردی دەردەكەوێ كە ئەو كۆمەڵگەیەی سەرمایەی رەمزی (شەرەف) لە بەرانبەر نێر-مێ كارپێدەكات، لە رێگەی راڤەكردنی پێدراوەكانی ژیانی كۆمەڵایەتی و رەمزی چۆن دەكەوێ. دەسەڵاتی پیاو و شەرەف بە پێویستی دەزانن كە ژن لە ماڵەوە كار بكات. بەڵگەشیان ئەوەیە كە ژنان لاوازن و توانای بەرەنگاربوونەوەی دوژمنیان نییە: بە دڵنیاییەوە سرووشت درووستكەری شتەكانە.. لێرەدا ئەساڵەتی بۆردیۆ لە خستنەرووی "سەرەوژێركردنی پەیوەندی نێوان هۆ و ئامانج" كە ئەو بونیادە كۆمەڵایەتییە وەك مەسەلەیەكی سرووشتی پێشكەش دەكات، دەردەكەوێ... هەروەها جیاوازی بینراو لەنێوان جەستەی نێر و جەستەی مێ دەبێتە دابینكەری ئەو بەها دەستكردانەی كە خۆیان دەخەنە دەرەوەی دەمەتەقێوە. هەتا نەتوانین ئەو بونیادە كۆمەڵایەتییە بە مۆڕككراوەی كە پەیوەندی هەژموونگەرایی وەك تۆمارێكی سرووشتی بایۆلۆژی تەماشا دەكات، "راڤە بكەین" لە وێناكردنە ترسێنەرەكە رزگارمان نابێت.
لەڕاستیدا ئەو "كارەی كە جەخت لەبارەی رەمزییەتەوە" دەكات، ژن و پیاو وەك یەك تەماشا دەكات و بەكارهێنانی تووندوتیژی رەمزی لە تووندتیژی سرووشتیدا دەبینێتەوە. ئەوە هەمان ئەمجۆرەی قسەكردنە كە ژن لەبارەی خۆیانەوەی دەكەن و بەو مانایەش پشت بە پێوانەی ئایدیۆلۆژی نێرانەی هەژمووندار دەبەستن و خۆیان لە مەسەلەكان بەدوور دەگرن. پییر بۆردیۆ بەپشت بەستن بە سەرژمێرەكان، بۆی دەردەكەوێ كە زۆربەی ژنان تا چ رادەیەك لەپێوانەكردنی رەفتارەكانیاندا خۆیان لەسەر دیدی پیاوان هەڵدەنێن و بەگشتی چۆن نەستیان بەكار دەهێنن. بەمجۆرە زۆر بە راشكاوی سێ یەكی ژنانی فەرەنسی نكۆڵی لە نزیكبوونەوەی ئەو پیاوانە دەكەن كە بە تەمەن لەوان بچووكترن. هەڵبەت ئەو تێڕوانینە بە نیشانەكانی پەروەردەی سێكسییەوە پەیوەستە.
لە كۆندا، كە تیۆری لیڤی ستراوس دەیگوت "پیاوان ژنانیان دەگۆڕنەوە" هاواری ژنانی دەوڕوژان... كەچی ئەو ئەنسرۆپۆلۆژیستە بە ناوبانگە مەبەستێكی خراپی لەوەدا نەبوو، ئەو دەیدیت كە پیاوان ژنانیان دەگۆڕییەوە، بەڵام ئەو گۆڕینەوەیە لە رێگەی گۆڕینەوەی نیشانەكانەوە بوو، ئەو نیشانانەش پێداویستییەكانی خۆیان لە دامەزراوە ناوەندگەراكانی مرۆییەوە وەردەگرت بۆ ئەوەی لەنێو ئافرەتانی ماڵ (مەحرەمەكان) داوێنپیسی رێگەی پێ نەدرێت. هەندێ لە نووسەرانی دیكە ئەو ئاڵوگۆڕییە لە گۆشەیەكی زۆر مادییانەوە تەماشا دەكەن، تا ئەو پلەیەی كە لەراستیدا پارادیمی گشتی (نێر-مێ) دەبووە كۆپی بۆ خودی بابەت، واتە دەبووە بكەر-ئامراز. لەنێوان ئەو دوو دیدە بۆ ئاڵوگۆڕی ژنان وەك ئەوەی كە ژنان نیشانە یان كاڵا بن، پییر بۆردیۆ بە "تەمومژی بنەڕەتی كە ئابوری خاوەندارێتی رەمزی بە مۆڕك دادەنێ" دێتە ناوەوە: ئەو ئابورییە "ئامرازی جۆراوجۆری خاو، لە پێش هەمووشیان ژنان... بۆ پێبەخشراو (نەك بەرهەمهێنراو) واتە بۆ نیشانەی بەیەكگەیشتن دەگۆڕێ، ئەو نیشانەیەی كە ناشێ لە ئامرازی هەژموونگەرایی جیای بكەینەوە". لە گەمەی ئەو ئاڵوگۆڕییەی زۆرانبازییە بە گشتكراوەدا، ئەوەی كە هەوڵدەدا نوێنەرایەتی ئەو ستراتیژە نێرانەیە بۆ شەرەف و دەسەڵات بەدەست بهێنی، ئەوانەن كە ژنان وەك كاڵایەك بۆ ئاڵوگۆڕی دەبینن، هەر لەوێشەوە پیاوان بە تایبەتی داوا لە ژنان دەكەن كە خۆیان وەك بكەر نەخەنە روو (بۆ ئەوەی كە بە روونی دەربكەوێ كە توانایان هەر ئەوەندەیە...)
بە دڵنیاییەوە نموونەی ئەو تێنوویەتییە بۆ هەژموونگەرایی ئاسودەیی تەواومان پێنابەخشێ... ئەگەر تووندوتیژییەك لەبەرانبەر ژنان پرۆسیسە بكرێ، ئەوە لە نێو پیاوانیشدا تووندوتیژی هەیە "جیاكاری نێرانە كە ئەویش بۆخۆی تەڵەیەكەو لە بەرانبەریدا گرژی و ململانێی بەردەوام و هەندێجار تا پووچگەرایی پاڵ بە پیاوانەوە دەنێ" خۆی بەسەر هەموو پیاوێكدا دەسەپێنێ. هەروەها "ئەركە پیاو پیاوەتی خۆی لە هەموو بۆنەیەكدا بسەپێنێ". پیاوەتی پێگەیەكە بە ترس دەوردراوە: لە دەستە راست دەبێ رووبەرووی پیاو بیتەوە، لە باكور دەبێ گومان لە ژنان بكات "بەهێزەكان بە هەموو چەكە بێهێزەكانیانەوە": بە ئەفسوونن. ئەوەش هیچ گومانی تێدا نییە. بەڵام بە تایبەتی بەو ترسەی كە نادیار دەیوروژێنێ، نەك كتێب.
بەشی دووەم، ناونیشانی "پێشینەی چەسپاوە نادیارەكان"ی لەخۆدا هەڵگرتووە، دانەر لەوێدا دەستی بۆ هەموو ئەو كردارە جۆراوجۆرانە بردووە كە دەشێ لە رێگەی دیدی نێرایەتیەوە نەستی تاك و نەستی كۆ لە رێگەی دەستەمۆكردنی جەستەكانەوە ببڕێ، بۆنموونە: چەسپاندنی نێرایەتی وەك ئەوەی كە خانەدانییە (جوامێریییە)، چەسپاندنی بوونەوەری مێیینە وەك ئەوەی كە لەلایەن پیاوەوە دەرك دەكرێ. بۆ دووبارە دەستبردن بۆ ئەو مەسەلەیەش لە رێگەی رۆماننووس "فرجینیا وولف بەو ناونیشانە "دیدی مێیانە بۆ دیدی نێر" هاتۆتە ناوەوە.
بەڵام لە بەشی سێیەم، بۆردیۆ دراسەی فاكتەرەكانی بەردەوامێیەتی و فاكتەرەكانی گۆڕان دەكات. دووبارە بەرهەمهێنانەوەی بەهای نێرایەتی خۆی لە كۆمەڵێك بارودۆخی مێژووییدا درێژە پێدەدات و پشت بە دامەزراوە پەروەردەییەكان دەبەستێ: بە دڵنیاییەوە یەكێك لەوانەش خێزانە، دەوڵەتە، كەنیسەیە، پاشان دامەزراوەكانی دیكە: كە لە رووبەرووبوونەوەی تێكۆشانی ئافرەتان بواری بەرفرەوان و كراوەن.
ناشێ ئەو كتێبەی بەر دەستمان بخەینە دەرەوەی سەختی ئەو بونیادە عەقڵانییەی كە تەجاوزی ئەبستراكیانەی (The race theory) دەكات، ئەوەی كە بۆردیۆ لە ئەویدیكە بەدەستی دەهێنێ، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ناشێ بەشدارییەكانی لە سۆسیۆلۆژیای شیكاری بە هەند هەڵنەگرین، لەبەر ئەوەی كە هێلكارییەكانی زۆر رێژگەرایین و بە هەمان ئەندازەش زۆر سەركوتكەرن. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا پرسیارێك لەنێوانماندا دەمێنێتەوە، ئەو پرسیارە دەمانخاتە نێو قەناعەتی ئەو بونیادنانەو لە هەمان كاتتدا بە گشتی رێگەمان لێدەگرێ بچینە ناوییەوە:ئەویش ئەوەیە ئایا ئەو كتێبە بە قووڵی چارەسەری ئەو پرسەی كردووە، واتە: ئایا ئەو تێزەی بۆردیۆ رێگەی ئەوە بۆ ژن خۆش دەكات، كە بتوانێ پێگەی خۆی بدۆزێتەوە؟ ئایا ئەو نەستە چییە كە پییر بۆردیۆ لە ژێر پەردەوە بۆ ئێمە كەشفی دەكات؟
ئەگەر بەدوای ئەو هێلە لە شیكاركردندا بچین كە نووسەر هەڵیبژاردووە، ئەوە كامە تێڕوانین رێگەی خۆی بۆ ئافرەتان دەكاتەوە؟ ئایا دەشێ بە پێی یەكسانی لەو پێشبڕكێیەدا بەشداریكردن لە دەسەڵاتێك بكەین، كە چارەنووسی مرۆكانی لەسەر بونیاد دەنرێ؟ ئەگەر ئەو بونیادە كۆمەڵایەتییە وەك كورتكردنەوە نمایان بكەین، ئایا ئافرەت دەبێ بە پیاو؟ خوێنەر لەو ئاستەدا لەپڕ بە تەواوی تێدەگات كە سیاقی هەژموونگەرایی و دەسەڵات بە جیاوازی هەردوو رەگەز بۆخۆی بینینێكی نێرانەیە: ئەوە دەگەیەنێ كە (پیاو خانەدانترە) بەڵام ئەویدیكە "مێ" چییە؟ ئایا مێیایەتی نەبوونی نێرایەتی دەگەیەنێ؟ بە دڵنیاییەوە پییر بۆردیۆ كاتێ ئەو نێرایەتییە پێناسە دەكات- لە رێگەی تەبەنیكردنی تێزەكانی فرۆید و ژمارەیەكی زۆر لە شیكاركارانی دەروونی ئەمڕۆی نێر- ئەوەی كە لە چووك (كیر-phallus) بێ بەش كراون، خۆی پشت راست دەكاتەوە. بەمجۆرە ئیتر لەوێوە بە شێوەیەكی سرووشتی رێگە لە مێ دەگرێ، وەك ئەوەی كە رووداوێك بێ، كودەتایەكی سەرسووڕهێنەری شتەكان بێ، تەڵەیەكی ئایدیۆلۆژی بێ. لەو حاڵەتەدا گومانێك دەورمان دەگرێ، گومانی ئەوەی كە بشێ ئافرەت لە سۆسیۆلۆژیای پیاو دوور بخەیتەوە.
وەڵامی پرسیارێك لە پرسیارانی پێشوو، یەكێك لە شیكاكەرانی دەروونی پێشكەشمان دەكات ئەویش (فرانسۆ دولتۆ)ە كە دووبارە بە بڵاو كردنەوەی بەشێك لە بەرهەمەكانی شیكەرەوەی دەروونی (مۆریل دجیریبی) هەڵساوە. لە پەرچەكرداری دژ بە فرۆید، فرانسۆ دولتۆ ئەو نێوانەی پیاو كە خاوەن (چووكە) و ئافرەت كە (خاوەن چووك نییە) وەك یەك لێدەكات. بۆ ئەو كارەش پشت بە پێوانەی تیۆری نابەستێ، بەڵكو گوێ لە ئافرەتە نەخۆشەكانی دەگرێ. بۆ ئەو شڵەقاندنەش لە(représentation) سێكس لای منداڵی نێر و مندالێ مێ دەكاتە بنەما. بەو مانایەش لە بەرانبەر چووكی مناڵی نێر، ئەوە منداڵی مێ شتێكی هەیە ئەویش (كونیلە و گۆپكەیە): بەمجۆرە ئێمە لە ئەلتەرناتیڤی (خاوەنداری/بێخاوەنداری) رزگار دەبین. لەوەش زێتر، ئەو جیاكاری لە نێوان چووكی دەركەوتوو (چووكی منداڵی نێر و چووكی منداڵی مێ "چووكی دەرنەكەوتوو" ئەوەی كە دەشێ منداڵی مێ بێتە خاوەنی) دەكات. بە پێچەوانەی ئەوەی فرۆید بڕوای پێیەتی... چووكی دەركەوتوو دواتر بە خێرایی تێپەڕاندنی بە كۆتا دەگات... هەروەها لە حاڵەتەكانی تەندرووستی ویژدانی، ئەوەی ئاشكرایە ئەوەیە كە مشتومڕ لەسەر هەستی شانازی پێوەكردن ناكرێ، بەوەی كە كچان لەبەر ئەوەی خاوەنی زێ (ئەندامی زاوزێی ژن)نن كە شێوەی لە "كوون-گۆپكە" دەكات، ئیتر نیگەرانییەك دەوری داون.
لێرەدا لای هەر یەكێك لەو دوو رەگەزە میكانیزمێك بۆ تەواوكردن هەیە، بەڵام واقیعییە:لای هەردوو رەگەز لەو پەیوەستبوونەو بەو پشت بە نەست بەستنە، بۆ نموونە ئەگەر تەماشا بكەین دەبینین لە زمانی فەرەنسیدا، كردەی (كێشكردن-attractive) مانای جۆراوجۆر بەپێی رەگەزەكان لەخۆ دەگرێ. بە نسبەت منداڵی نێر واتە (راكێشان_draft)... لێرەدا میكانیزمییەتی كێشكردن لای كچ هەیە بە وشەی راكێشانەوە بەندە، هەروەها دینامیكیەتی پشت بەستو لای منداڵی كوڕ هەیە، كە بە هەمان وشەوە بەندە. شیكەرەوانی دەرووونی نكۆڵی لەو جیاوازییەی نێوان ئەو دوو رەگەزە ناكەن و لە قۆناغی ئامادەیی ئەو شتانە دەخوێنرێت. كەواتە هۆشیاربوون بە جیاوازی پاشان بەو رادەیە رێگە دەدا، كە لە وەهمی ئەو هێزە-رەهایە و شێتیەتی دەسەڵات دوور بكەوینەوە. بەو مانایەش ئەو ناوەڕۆكە پۆزەتیفەی نەست ناتوانێ كرانەوە بسازێنێ تەنها بە تەواوبوون نەبێ- واتە نە بە كورتكردنەوە و نە بە یەكسانی نێوان ژن و پیاو مەیسەر دەبێ. لێرەدا بە دڵنیاییەوە جۆرێك لە حەزكردنی نێرانە بۆ (قسەلێكردنی ریشەیی) تەجاوزكردنی ژنانەش هەیە. حەزكردن بۆ ئەوەی لە شوێنی ژنان منداڵ بنێنەوە، وەك ئەوەی پییر بۆردیۆ ئاماژەی بۆ دەكات.
بەڵام لەگەڵ هەموو ئەوانەشدا ئافرەت لە كردەی منداڵبوون، دڵنیاییەكی وا بە دەست دەهێنێ كە پیاوان لێی بێ بەشن: ئافرەت هەمیشە لە دایكایەتی خۆی رازییە، بۆیە بە پێویستیشی نازانێ كە منداڵ بخاتە سەر ناوی خۆی، ئەوەش بە پێچەوانەی پیاو كە باوكایەتی تەنها لە زاری ژنەكەیەوە نەبێ ناس ناكات. ئەو مەسەلەیەش لای منداڵی كوڕ بە هەمان شێوە دەكەوێتەوە: ئەویش نازانێ كێ دایكیەتی، بەڵام لەسەر زاری دایكی دەزانێ كێ باوكییەتی. بۆ ئەوەی ئافرەت ژن بێ، پێویست بەوە ناكات ئەوانیدیكە بەردەوام پێیبڵێن تۆ ژنی. ئەوە تەنها شتێك دەردەخات كە ئەویش بەرەوپێشچوونی بارانۆیای ئەو دەسەڵاتە چەسپاوەیە كە لە دیدی نێردا رەنگی داوەتەوە. بەمجۆرە ئازادكردنی ئافرەت بە جیدی تەنها لە رێگە داننپێانی هەردوو رەگەزەوە نەبێ، جێبەجێ نابێت.
پەراوێزەكان:
- [1] Pierre Bourdieu, La domination masculmine, Paris, Seuil, Coll. Liber, 1998 (150p. 85 F.F)
- [2] عنوان مۆلف شهیر لبییر بوردیو، خصصه للمجتمع القبائلی، ونشره تحت عنوان: Le sens pratique, Minuit, Coll. Le Sens commun, 1980 (480 p)
- [3] op. cit. La domination masculmine
- [4] Françoise Dolto, Sexualtité féminine. La libido génitale et son destin féminin, Gallimard, 1996
- [5] Ibid., p. 91
- [6] Ibid., p. 168
- [7] Nicole Loraux, Les enfants dathéna, Maspréro, 1981, p. 1
- [8] Monette Vacquin, Frankenstein ou les délires de la raison, Ed. François Bourin, 1989.
- [9] Françoise Dolto, 1996, p. 175
ترجمە الی اللغە العربیە الناقد المغربی محمد اسلیم ونشرت فی جریدە اڵاحداث المغربیە، یوم الخمیس 19 نونبر 1998
دەروونشیكار: فرانسواز دولتو